Opmaat

In 2011 kocht Limburgs Landschap het voormalige klooster Hoogcruts aan om het te consolideren, waar mogelijk te restaureren en te herbestemmen voor publiek gebruik. Men verwacht dit jaar, 2014, zover te zijn dat de eerste gasten ontvangen kunnen worden.

Architect van dit project is ir Karl Pesch Konopka, met wie ik in 2010 het onderstaande onderzoek heb uitgevoerd. Lopende de werkzaamheden zijn zoveel vondsten gedaan, dat het verhaal voor een deel herschreven zou moeten worden. Misschien dat Limburgs Landschap daar nog een aanvullende opdracht voor verstrekt. Hoe dat ook zij, onderstaande samenvatting geeft de stand van zaken anno 2010. De foto’s zijn van de hand van Marij Coenen.

Ruïne Hoogcruts

Langs de oude Romeinse heerbaan van Maastricht naar Trier ligt het gehucht Hoogcruts, afgeleid van ‘hoog’ en ‘kruis’. Vandaag de dag is het niet meer de heerbaan, maar de mergellandroute die door dit gehucht loopt: daar waar de reiziger de scherpe bocht naar Slenaken neemt wordt hij plots geconfronteerd met het dramatische beeld van de ruïne Hoogcruts, een voormalig klooster en landhuis dat in 1976 in de vlammen opging. Brandstichting constateerde men destijds, dus werden de verzekeringspenningen niet uitgekeerd en ging het Rijksmonument een periode van even geleidelijk als onafwendbaar verval in.

Anno 2010 heeft de stichting Limburgs Landschap zich het lot van de inmiddels ver gedegradeerde ruïne aangetrokken. Ze heeft opdracht verleend aan architectenbureau Stadsherstel Limburg en ingenieursbureau Triconsult om de mogelijkheden te onderzoeken van een consolidatie- en restauratieplan. Om de benodigde middelen te vergaren is een subsidieaanvraag voorbereid in het kader van de BRIM 2011, in welk verband de onderhavige bouwhistorische verkenning is opgesteld.

Zoals de naam van het type onderzoek – ‘verkenning’ – al aangeeft, is dit terughoudend van karakter. Dat wil zeggen dat er behalve veldwerk op locatie en het gebruik van direct toegankelijke bronnen in de vorm van literatuur en beeldmateriaal geen diepgaand, laat staan uitputtend onderzoek heeft plaats gevonden. Voorts moet gestipuleerd worden dat het veldwerk bemoeilijkt werd door de grote hoeveelheden puin en gerooid hout, terwijl bovendien rekening gehouden moest worden met gevaar van instorting.

De verkenning heeft zich zo veel mogelijk beperkt tot een presentatie van die informatie die nodig is om het consolidatie- en restauratieplan op te kunnen stellen en te onderbouwen. Ondertussen zijn wel verschillende zaken aan het licht gekomen (zie ook het volgende kopje met de res novae) die in de toekomst nader onderzocht zouden moeten worden.

Waardenstellend overzicht met res novae

Tijdens de verkenning zijn de volgende res novae (nieuwe zaken) aan het licht gekomen:

Middeleeuwen

• Het keldercomplex dat bijzonder gaaf is gebleven, blijkt van een type dat tijdens de late Middeleeuwen al bestond (onder meer in Roermond). In principe kan het dus uit de tijd van de vestiging van de Sepulchrijnen zijn, in 1496. Omdat dit type gewelfconstructie tot in de negentiende eeuw in zwang blijft, kan het ook uit een latere bouwperiode dateren.
• De wijze waarop de gewelfconstructie de hoek omgaat kan duiden op een haakse beuk op die plaats waardoor een L-vormig ensemble ontstond.
• De trap vanuit de achterzijde van de absis naar de kelder is een restant van de originele wenteltrap: van het betreffende trappenhuis zijn sporen behouden op kelderniveau. Deze sporen wijzen op een stenen traptoren met ook op de hogere niveaus waarschijnlijk een stenen wenteltrap. Hiermee is de oorspronkelijke locatie van het stijg- en daalpunt getraceerd.
• De vooronderstelling van de aanwezigheid van een stenen wenteltrap past bij een stenen gebouw van enige omvang, dat direct op het constructiesysteem van de gewelven in de kelders steunde.
• Aan de kruisgang was aan de kant van de kapel een lavabo verbonden, hetgeen op een middeleeuwse aanleg wijst.
• Nota bene — De hier beschreven res novae zijn in principe ook verenigbaar met een latere ontstaansperiode, bijvoorbeeld 1606 toen het pensionaat werd gesticht.

Zeventiende eeuw

• Als pensionaat getuigt het klooster van de contrareformatorische opzet om onderwijs in te zetten voor het kweken van een priesterelite als wapen tegen de Hervorming.

Achttiende eeuw

• Dankzij verschillende bouwsporen – het fragment van een gevellijst met het embleem van de Sepulchrijnen en het halve jaartal 17.., de muurschil van de absis en het landhuis die op het niveau van het centrale raam in de absis met een tussenruimte naast elkaar staan, de aanwezigheid van een raam op die plek et cetera – is duidelijk dat het mansardedak over het landhuis waarschijnlijk pas van 1873 dateert.
• Uit het voorgaande blijkt ook dat de kapel en het landhuis in de achttiende eeuw als separate gebouwen tegen elkaar stonden en dat het laatste volume overdekt was met een schild- of zadeldak.
• De uitbreiding van Hoogcruts vóór 1775 (zie de Ferrariskaart) met een formele tuin en een classicistisch tuinpaviljoen toont een zekere mate aan secularisatie bij de Sepulchrijnen die net zo graag het Et in Arcadia ego beleefden als de gefortuneerde leek op zijn buitenplaats.
• De combinatie van landhuis met nieuwe kapel geeft aan dat in deze tijd het oude trappenhuis is afgebroken en het nieuwe trappenhuis op de laatst bekende locatie is opgericht.
• De achttiende-eeuwse houten dakstoel van de kapel overspande een ruimte van bijna 14 meter zonder trekstangen of moerbint waarin een gepleisterd gewelf was opgehangen. Zo’n prestatie werd dan ook als tour de force vastgelegd door architect Matthias Soiron in zijn schetsboek.
• Mogelijk waren Matthias Soiron en/of Johann Joseph Couven betrokken bij de bouw van de nieuwe kapel.
• Op het wolfeind van de meest westelijke travee van de kapel stond vrijwel zeker een houten klokkentoren vergelijkbaar met die van Houthem Sint Gerlach.
• De oprichting van de kapel kan waarschijnlijk niet los worden gezien van het feit dat Hoogcruts de dans ontsprong van het beleid van keizer Joseph II van Oostenrijk die in 1793 alle in zijn ogen niet nuttige religieuze instellingen ophief. Terwijl dit het einde van het klooster in Houthem Sint Gerlach betekende, deden de Sepulchrijnen met succes een beroep op hun verantwoordelijkheden in het kader van het onderwijs en de zielzorg.

Iconologische traditie in het kader van de Heilig Grafcultus

• Zowel de kapel van Neercanne als die van Hoogcruts passen in een middeleeuwse traditie waar in het westen nabootsingen van de Heilig Grafkapel en/of het Heilig Graf werden opgericht.
• De buitengewone omvang van de kapel in relatie tot het geringe aantal dienstdoende kanunniken, inclusief de prior, het pensionaat van 40 leerlingen en het kleine aantal inwoners van Hoogcruts, geeft aan dat de kapel van 1785 in alle opzichten overgedimensioneerd was. De hypothese is dan ook dat in deze kapel een Heilig Graf en mogelijk andere elementen uit het Heilige Land (Calvarieberg et cetera) waren opgericht om de lijdenscultus rond het Heilig Kruis te veraanschouwelijken. De Sepulchrijnen kenden dit in een meer bescheiden vorm in Neercanne dat onder hun bediening viel. Gescheiden van die regio door de Jeker, kan men met Hoogcruts een ander publiek hebben willen bedienen.
• De mis en scène van een graf kan geplaatst worden in de context van de romantische tuinkunst, waarbij door middel van follies “tous les temps et tous les lieux” (alle tijden en plaatsen) werden opgeroepen.

Negentiende eeuw

• Zoals bij de achttiende eeuw reeds aangegeven, dateren het mansardedak met de lantaarn en de incorporatie van de kloostergang uit de negentiende eeuw, en wel vermoedelijk van na de brand van 1870.
• De eigenaren van Hoogcruts waren dermate onder de indruk van de verwoestende brand van 1870 dat alle kapspanten op het landhuis, zover niet verbrand, verwijderd werden. De nieuwe grote mansardekap kwam te rusten op verschillende brandmuren die de zolderruimte compartimenteerden. Waar de mansardekap overlapte met aanpalende daken, werden extra hoge brandmuren tot boven de dakbedekking opgericht om overslag van vuur te voorkomen.
• Niet alleen was het mansardedak van enorme afmetingen, ook de constructieve aanpak tussen de verschillende volumes getuigt van grote vindingrijkheid, waarbij een follyachtig element als de ‘stomp’ tussen absis en landhuis zowel diende als brandmuur, als hechtpunt voor het gebint en door zijn vormgeving als een ogenschijnlijk authentieke verwijzing naar de ouderdom van het complex.
• Het achttiende-eeuwse trappenhuis werd in de negentiende eeuw hersteld, overwelfd met twee kruisgewelven en van stucwerk en decoratief beeldhouwwerk voorzien.
• De herbouw na de brand van 1870 ademt een sfeer van eclecticisme, waarbij de eigenaren – de familie Bemelmans – voor een deel haast nog meer achttiende-eeuws wilden ogen dan de achttiende eeuw zelf: een constructief gevoel voor burgerlijkheid en prestige zetten de toon, waarbij een ietwat stadse grandeur in de vorm van de balkons werd toegevoegd. Dit laatste detail verraadt de thuisbasis van de eigenaren: het past helemaal in de sfeer van een tijd, waarin Maastricht zijn vestingwerken slechtte en boulevards inrichtte met een moderne stedelijke grandeur.

Twintigste eeuw

• De lotgevallen van Hoogcruts in de twintigste eeuw getuigen van een positie waarin dat de opkomst, de bloei en de neergang van het Rijke Roomsche Leven werden meegemaakt.
• De aanleg van de Boostenbouw en het liftgebouw getuigen van de invloed van het aanmerkelijk verbeterde gevoel voor hygiëne en sanitair comfort in de twintigste eeuw.
• De Boostenbouw die in twee fasen tot stand kwam (vóór 1937 en in 1937) getuigt van een groot gevoel voor decorum in zijn aansluiting op het hoofdgebouw tot in de frijnslag van de nieuwe raamomlijstingen toe.

Los van de res novae vertegenwoordigt Hoogcruts op verschillende andere punten hoge tot zeer hoge waarden. Om enkele te noemen:

• Hoogcruts getuigt vanaf zijn oorsprong van het belang van – de pelgrimage naar – het Heilig Land voor de godsdienstbeleving van West-Europa.
• Hoogcruts getuigt voorts van het oorlogsgeweld gedurende de tachtigjarige oorlog in deze regio.
• Het complex vormt als ruïne een driedimensionaal bouwhistorisch archief en heeft in die zin grote wetenschappelijke betekenis.
• Het complex heeft als ruïne een hoge esthetische (belevings)waarde en speelt daarmee in op het aloude Sic transit en Memento mori die in feite archetypische themata vormen.

Concluderend kan gesteld worden dat Hoogcruts op het niveau van de wettelijke criteria “schoonheid, betekenis voor de wetenschap of cultuurhistorische waarde” hoog tot zeer hoog scoort.

Samenstelling en inzage

De verkenning is opgesteld door Bernadette van Hellenberg Hubar in nauwe samenwerking met ir Karl Pesch Konopka. Het veldwerk heeft onder meer plaatsgevonden met Triconsult. Marij Coenen verzorgde de fotografie en de eindproductie van het rapport.

Het rapport Hoogcruts kan in zwartwit ingezien worden via de onderzoeksuitgeverij van vanhellenberghubar.org.

B.²

 

---

1. Beeldmateriaal afkomstig van: E.E. Viollet-le-Duc, Dictionnaire, deel 8, lemma Sainte Sépulcre; www.techartis.cz/Anna/Anastasis01.htm; www.priorijemmaus.nl; Karl Pesch Konopka. ↩

2. De verkorte link van bovenstaand item is: http://bit.ly/Hoogcruts

   ← Terug naar de inhoudsopgave! ↩