Στράνωμα
Έξι περίπου χλμ. ΝΔ της Δορβιτσάς βρίσκεται η Στράνωμα στις δυτικές πλαγιές του βουνού “Κορφές” και στις βόρειες του βουνού Άϊ Λιάς. Το τοπωνύμιο πιθανόν να προήλθε από παρωνύμιο Στράνος (= ξένος) ή από τη σέρβικη λέξη stranovit (= απόκρημνος, απότομος βράχος, απότομη κλίση, κατωφερής). Αγροτικοί συνοικισμοί είναι τα Διπόταμα (στη συμβολή Εύηνου με τον Κότσαλο), με τον Άνω (Απάνω) Κάμπο και τον Κάτω Κάμπο.
Ίχνη αρχαίας ζωής υπάρχουν στη θέση Μάρμαρα στην κορυφή του χωριού υπήρχαν ογκώδεις πέτρες, υπολείμματα πήλινων σωλήνων, μαρμάρων και κεραμιδιών, που φανερώνουν την ύπαρξη αρχαίας οίκησης ή οχύρωσης. Από τη θέση αυτή πανοραμική είναι η θέα προς τον Εύηνο. Στον Άνω Κάμπο αετωματική στήλη ενεπίγραφη με τη γραφή [ΝΙ]ΚΙΑΣ [ΠΤ]ΟΛΕΜΑΙΟΥ, τάφοι και άλλα κτίσματα. Στη θέση Κεραμιδιά αρχαίο κεραμείο και μάλιστα οι ντόπιοι ξέθαβαν μεγάλες ορθογώνιες πλάκες που τοποθετούσαν στους φούρνους και τα τζάκια. Στα νεότερα χρόνια στα Μάρμαρα υπήρχαν αλώνια. Στο ανατολικό σημείο πάνω απ’ την πηγή Νεράκι, υπάρχει θεόρατος λαξευμένος βράχος σε σχήμα αλωνιού που συνδέθηκε με τις Νεράιδες και ονομάσθηκε Νεραϊδάλωνο. Εδώ είναι και η Αγία Παρασκευή.
Στο κέντρο του χωριού στη μέση της πλατείας υψώνεται ένας γεροπλάτανος έχοντας νότια, σε λίγα μέτρα, το παλιό σχολείο που σήμερα στεγάζει καφενείο – ταβέρνα και βόρεια σε ελάχιστη απόσταση, την παλιά πετρόχτιστη βρύση με την καμάρα. Επιβλητικός και εντυπωσιακός ο πετρόκτιστος ενοριακός ναός του Αγίου Νικολάου. Ο προηγούμενος κάηκε το 1848. Γραφικές οι βρύσες Αηδόνω, Καραγκούνα, Πλατάνι. Στην κορυφή του ομώνυμου βουνού (828 μ.) ο Άι Λιάς με καταπληκτική θέα σε όλους τους κάμπους και το φιδωτό Εύηνο, μέχρι τη Λίμνη Τριχωνίδα και την Κλόκοβα. Η θέση θεωρείται ιδανική για τους ανεμοπτεριστές που συχνά την επισκέπτονται και με τα “παρά πέντε” πετούν πάνω από την κοιλάδα του Εύηνου. Στους πρόποδες του Άϊ Λια, η νέα συνοικία “Παναούλα” όπου ο παλιός ναός με τις παλιές εικόνες και πιο πέρα στη θέση “Σταυρός” και “Χτίρια” ο νέος ναός της Παναγιάς. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η συρματογέφυρα στον Εύηνο γνωστή ως Καρέλι, που αντικατέστησε το 1965 το “Καρέλι”.
Η Στράνωμα λόγω της γειτνίασής της με το Θέρμο και την έλλειψη συγκοινωνίας με τη Ναύπακτο ήταν περισσότερο προσανατολισμένη προς αυτό. Όμως το μεγάλο εμπόδιο ήταν ο Εύηνος, γνωστός και ως Φίδαρης, που εκτός από τους θερινούς μήνες ήταν αδιάβατος. Στην αρχή υπήρχαν περαματάρηδες που για πολλά χρόνια χρησιμοποιούσαν βάρκα. Όταν όμως αναποδογυρίστηκε κάποτε η βάρκα, φτιάχτηκε αρχικά μια σχοινογέφυρα που αποδείχθηκε πολύ επικίνδυνη. Έτσι μεταπολεμικά με μπροστάρη τον τότε δάσκαλο Δημήτρη Χαραλαμπόπουλο έγινε έρανος και φτιάχθηκε το “Καρέλι”. Τούτο είναι ένα ξύλινο κουτί που στηρίζεται με 4 καρούλια σε 2 χοντρά σύρματα, στερεωμένα σε μεγάλα πλατάνια των οχθών του ποταμού. Αντικαταστάθηκε στα 1965 από συρματογέφυρα που έχει 4 σύρματα, 2 παράλληλα σε κάθε πλευρά. Στα κάτω σύρματα στηρίζονται σανίδες ενώ στα πάνω κρατιέται ο διαβάτης. Σήμερα η συρματογέφυρα έχει επισκευασθεί και η διέλευσή της, αν και προκαλεί μικρό δέος, είναι ασφαλής. Ο διαμορφωμένος χώρος ανάμεσα σε αιωνόβια πλατάνια δίπλα στο “Καρέλι” είναι κατάλληλος για ξεκούραση και διημέρευση, απολαμβάνοντας τη φύση και το μπάνιο στο ποτάμι στον “Βρο”, ένα είδος μικρολίμνης στο ποτάμι. Μία δεύτερη συρματογέφυρα έχει κατασκευασθεί πρόσφατα στον ποταμό Κότσαλο κοντά στο σημείο που ενώνεται με τον Εύηνο, εκεί όπου υπήρχε παλαιότερα νερόμυλος, σε αντικατάσταση παλαιότερης που είχε καταστραφεί. Η γέφυρα αυτή ενώνει το Δήμο Πυλήνης με το Δήμο Πλατάνου.
Πολύ ενδιαφέρον σημείο αποτελεί η Λουτροπηγή της Στάχτης με τα ιαματικά νερά, γνωστή από την αρχαιότητα, στην κοιλάδα Πόριαρη, που αρχίζει περίπου από το πέτρινο γεφύρι του ποταμού Πόριαρη στον Σιμόκαμπο και φθάνει ως το Φίδαρη, όπου πιθανολογείται ότι υπήρχε η αρχαία πόλη Πώρος. Τα λουτρά καταλαμβάνουν μια έκταση περί τα 100 στρέμματα και βρίσκονται σε υψόμετρο 280 μ. Η πηγή πήρε το όνομά της από το τεφρό χρώμα αλατούχων αποθέσεων στο δυτικό τμήμα της περιοχής που προσομοιάζουν με “στάχτη”. Η Λουτροπηγή Στάχτης είναι γνωστή από την αρχαιότητα.
Οι αρχαιότητες που βρέθηκαν στην περιοχή της Λουτροπηγής οδήγησαν πολλούς στην ταύτισή της με την πηγή της Καλλιρόης, από τη μυθική παρθένο της Καλυδώνας που από τη λύπη της για την αυτοθυσία του ιερέα Κόρεσου, ο οποίος την είχε ερωτευτεί, εγκατέλειψε το σπίτι της και ακολουθώντας το δρόμο των βουνών έφτασε κοντά σε πηγή, όπου και αυτοκτόνησε. Πιθανολογείται ότι οι εγκαταστάσεις της καταστράφηκαν το 218 π.Χ. Τότε καταστράφηκε ολοσχερώς από τους Μακεδόνες του Φιλίππου του Ε’ και ο ναός του Θέρμιου Απόλλωνα. Επίσης στην περιοχή έχει ανακαλυφθεί μαρμάρινο ανάκλιντρο ελληνιστικής, πιθανότατα, εποχής.
Πιο κάτω στο Μύλο Μακρυγιάννη βρέθηκε αετωματική στήλη με επιγραφή ΚΡΙΝΟΛΑΟΥ. Η Λουτροπηγή έχει θεραπευτικές ιδιότητες και τα ολιγομεταλλικά νερά της ενδείκνυνται για: ποσιοθεραπεία (νεφρολιθίαση, ουρική αθρίτιδα, χρόνιες μετεγχειρητικές λοιμώξεις των ουροφόρων οδών). Η παλιά και η καινούργια συρματογέφυρα στον Κότσαλο και λουτροθεραπεία (φλεγμονές δέρματος, εκζέματα, δερματίτιδες, ρευματοπάθειες, αρθροπάθειες). Επίσης στο χώρο των πηγών υπάρχει πηλός που χρησιμοποιείται με επίστρωση στο άρρωστο σημείο για τη θεραπεία δερματίτιδων και πληγών.
Τα Λουτρά λειτουργούν μόνο τους θερινούς μήνες. Τα Λουτρά είναι σε ένα πανέμορφο μέρος με πολλά νερά, κοντά στο γραφικό φαράγγι του ποταμού Πόριαρη που ενώνεται με τον Εύηνο μεταξύ Κάτω Κάμπου και Πόρου. Στην έκταση που τα περιβάλλει, αλλά και στον ευρύτερο περίγυρο κυριαρχούν πλατάνια, πουρνάρια, κουτσουπιές, βελανιδιές και άλλα φυτά που συνθέτουν ένα μοναδικό περιβάλλον. Ο χώρος, μαζί με την ευρύτερη περιοχή προς τη μεριά της Φαμίλας, αποτελεί φυσικό καταφύγιο πολλών ειδών άγριας ζωής, όπως ζαρκάδια, αγριογούρουνα και άλλα ζώα και πτηνά που συνθέτουν την πανίδα της περιοχής. Κοντά στα Λουτρά Στάχτης στο ποτάμι Πόριαρης, είχε κατασκευαστεί νερόμυλος, με μαντάνια και νεροτριβή, σε όμορφο δομημένο κτίριο με πέτρα πελεκητή που είχε αφιερωθεί στην εκκλησία του χωριού. Ο μύλος λειτουργούσε περί που ως τα 1950 και είναι γνωστός ως Μύλος της Παναγίας. Ο μύλος αυτός ανακαινίσθηκε πρόσφατα.
