FOLWARK SZLACHECKI I CHŁOPI W

POLSCE XVI WIEKU

• W 1423 roku w statucie warckim zapisano, że można pozbawić ziemi buntowniczego i krnąbrnego sołtysa drogą wykupu jego majątku. Ten akt prawny nabierze swojego dużego znaczenia z chwilą dość szybkiego rozwoju folwarku czyli w XVI wieku. Sołtysi dysponowali gospodarstwami wielkości kilku łanów. Stanowili też dla szlachty konkurenta w pozyskiwaniu rąk do pracy na wsi. Zrozumiałe jest, że szlachta dążyła do przejęcia ich gospodarstw. W ciągu całego wieku XVI i XVII obserwujemy proces wykupu majątków sołtysich. ( Zobacz źródła ).

• W 1496 roku chłopi zostali ograniczeni szeregiem zapisów w statutach piotrkowskich:
  1. Tylko jeden syn chłopski mógł opuścić wieś w celach zarobkowych lub związanych z nauką ( po zakończeniu pracy lub nauki musiał wrócić do wsi, by uzyskać dokument od pana nadający mu pełną wolność ). Konstytucja z roku 1509 wprowadzała zasadę, że zgodę na kształcenie musi dać pan i ma się ono rozpocząć przed 12 rokiem życia.
  2. Ustalono, że tylko jeden chłop opuści wieś rocznie.
  3. Ograniczono możliwość przemieszczania się ludzi luźnych ( nie mających zatrudnienia i stałego miejsca pobytu ) do miast w celach zarobkowych. Szlachcie chodziło o zatrzymanie na wsi jak największej ilości osób zdolnych do pracy.
  Te postanowienia oznaczały stopniowe przytwierdzanie chłopa do ziemi. Dawniej chłop mógł opuszczać wieś jeśli zagroda była dobrze oporządzona, pola zasiane, a wszystkie powinności wobec pana uregulowane. Nowe przepisy ograniczyły i tak w sumie skromne możliwości legalnego opuszczenia wsi.
  ( Zobacz źródła ).

• W 1518 r. i 1520 na sejmie bydgoskim i toruńskim postanowiono ( dla całego kraju ) wprowadzić pańszczyznę wysokości minimum 1 dnia z łana ziemi użytkowanej przez chłopa. Nie uregulowano górnej granicy tego świadczenia, co dawało możliwość dowolnego zwiększania tego obciążenia. Był to jedyny akt prawny w dawnej Rzeczypospolitej regulujący zagadnienie pańszczyzn. ( Zobacz źródła ).

• Kolejne konstytucje z lat 1501, 1503, 1532, 1543 przywiązywały chłopa coraz bardziej do ziemi. Właściwie tylko córki chłopskie mogły opuszczać wieś w celu zamążpójścia. Konstytucja z 1511 roku głosiła, że małżeństwa córek rolniczych są wolne. O małżeństwie chłopa decydował pan - jeśli wybranka należała do dóbr innego właściciela, to było ono praktycznie niemożliwe. Ograniczano również i kobietom prawo swobodnego zamążpójścia. Wszystkie te postanowienia były kontynuacją procesu zapoczątkowanego w statucie piotrkowskim z 1496 r.

• W XVI wieku wielokrotnie ponawiano konstytucje ( co zresztą świadczy o ich małej skuteczności ) wymierzone w zbiegostwo chłopów. Zbiegostwem nazywano samowolne opuszczenie wsi przez chłopa. Szlachta starała się temu zjawisku zapobiegać wszelkimi sposobami. W 1543 roku uchylono istniejące do tej daty przepisy mówiące o możliwości spłacenia sumą 10 grzywien chłopa, który zbiegł do nowego pana. Kwotę tę wypłacano właścicielowi dóbr, z których zbiegł chłop. Można dodać, że szlachta chętnie przyjmowała osoby zbiegłe do swoich dóbr. Nowe przepisy wprowadzały obowiązek zwrotu poddanego, samo zbiegostwo czyniły przestępstwem nie podlegającym żadnemu przedawnieniu. Zadbano o to, by i miasta wywiązywały się z zadania wyłapywania zbiegów. W źródłach znajduje się tekst konstytucji sejmu piotrkowskiego z 1532 roku wymierzonej w zbiegłych chłopów.

• W 1518 roku zlikwidowano możliwość odwoływania się przez chłopa do sądów królewskich - nastąpiło wyłączenie spraw między chłopem a panem z kompetencji ( uprawnień ) sądów królewskich. Pan chłopa ( dziedzic folwarku ) stawał się osobą, która mogła go sądzić w dowolny sposób. Ten z kolei nie miał się do kogo odwołać a musiał wypełniać nakazy swego pana , który równocześnie był jego sędzią. ( Uwaga : w źródłach z XVI w. znajdujemy jednak wzmianki o nieprzestrzeganiu ściśle nowych praw. Zdarzały się wypadki sądzenia chłopów przed sądami grodzkimi ).
• Na wsi obowiązywało sądownictwo dominialne ( pańskie ). Sądom przewodniczył wójt, który był reprezentantem właściciela danych dóbr. Sądzono chłopów na podstawie trzech wzajemnie uzupełniających się praw : prawa niemieckiego ( jeśli wieś była na nim założona ), prawa zwyczajowego miejscowego i przepisów prawnych wydawanych przez pana. Od wyroków tego sądu można było się odwołać do sądu pana wsi. Chłopi w królewszczyznach byli w lepszej sytuacji mogli się jeszcze odwoływać dalej do sądów królewskich. ( Uwaga : w literaturze można znaleźć opisane jeszcze inne formy sądownictwa na wsi).
• Pan wsi dysponował prawem sądzenia i wydawania kary - nawet wyroku śmierci. Często się zdarzało, iż sprawy zagrożone najwyższym wymiarem kary ( śmiercią skazanego ) celowo przekazywano sądom grodzkim. Przykłady kar jakie nakładano na mieszkańców wsi opisane przez Sebastiana Klonowicza znajdują się w źródłach .

• Ziemia na której gospodarowali chłopi nie stanowiła ich własności. Jej rzeczywistym właścicielem był pan określonych dóbr: król, zwykły szlachcic lub kościół. Chłop był więc tylko użytkownikiem ziemi. Zwyczajowo było to użytkowanie dziedziczne - przekazywane na męskich potomków. Pan wsi mógł zawsze jednak usunąć chłopa z gospodarstwa. Należy tutaj wspomnieć o odstępstwach od wyżej wymienionej zasady.

· Chłopi w Prusach Królewskich zamieszkali w królewszczyznach, gdzie stosowany był system czynszowy, mieli prawo do rzeczywistego posiadania ziemi. W podobnej sytuacji znajdowali się chłopi na Żuławach.
· W innej sytuacji byli ci z gospodarzy, którzy posiadali ziemię na tzw. prawie zakupnym - wpłacali ono pewną kwotę panu, która stanowiła rodzaj zabezpieczenia przed : przeniesieniem ich na gorsze grunty, lub usunięciem z ziemi. Pan feudalny mógł to uczynić po zwrocie tej kaucji.

• Olendrzy stanowili grupę wolnej ludności chłopskiej, początkowo byli to osadnicy holenderscy osadzani na Żuławach. Potem prawem olenderskim obejmowano również ludność pochodzenia polskiego. Cechami tego osadnictwa była : wolność osobista, posiadanie samorządu, organizacja gromadzka. Właściciel terenów, na których mieszkali sprawował nad nimi władzę sądowniczą. Na marginesie można dodać, że olendrzy wyróżniali się swoją zamożnością w masie chłopskiej.
• Na prawie wołoskim osadzano ludność wiejską głównie na Podkarpaciu. Prawo to regulowało obowiązki chłopskie nie w postaci pańszczyzn lecz czynszów. Składano je w postaci dziesięciny z sera i owiec. Wieś dysponowała rozwiniętym samorządem. Na jej czele stał kniaź - czyli sołtys. Kilka wsi tworzyło krainę z krajnikiem ( tzw. wojewoda wołoski ) jako przewodniczącym tej społeczności.

• Pańszczyzna sprzężajna ( ciągła ) - czyli wykonywana zaprzęgiem wołów rzadziej koni z pługiem, broną, wozem. Była świadczona przez bogatych kmieci ewentualnie zagrodników posiadających sprzężaj. Czasami zamieniano ją na pańszczyznę pieszą ( np. w żniwa ).
• Piesza - świadczona przez mniej zamożnych gospodarzy : zagrodników, chałupników, polega a na wykonywaniu robót polowych, bez pomocy zwierząt pociągowych, własnymi siłami przy użyciu własnych narzędzi na gospodarstwie pańskim.

Obie jej formy trwały od wschodu do zachodu słońca - czyli kilkanaście godzin, z 1 - 2 godzinną przerwą na posiłek. Być może pracowano również w nocy. Pańszczyznę nazywano też rentą odrobkową.
Uwaga : Nie na wszystkich ziemiach ówczesnej Rzeczypospolitej pańszczyzna istniała lub miała dominujące znaczenie - przykładem takich terenów są : Żuławy, Pomorze Wschodnie, Kujawy , Podhale.
Dokumenty wprowadzające minimalny wymiar pańszczyzny można zobaczyć w źródłach .

JUTRZNIA - była inną starszą formą robocizny, którą musieli świadczyć chłopi: chłop uprawiał przez cały rok określony kawałek ziemi pańskiej i oddawał uzyskane plony właścicielowi ziemi.

ROBOCIZNA KMIECA - zanikająca w XVI wieku robocizna polegająca na wykonaniu obowiązkowych prac dla pana - wynosiła 6, 12 dni.

TŁOKI ( POWABY, POSŁUGI )- dodatkowe zobowiązania chłopa na rzecz folwarku, wynosiły średnio do 4 dni w roku, świadczone szczególnie w żniwa.

PRZEWOZY - obowiązek przewożenia kilkakrotnie w ciągu roku określonych towarów ( np. zboże, drewno ). Przewozy określano w milach sięgały one wielkości 5 -12 mil, ale widoczna jest tendencja do ich zwiększania. W źródłach znajduje się wypowiedź jezuity Marcina Śmigleckiego o chłopskich podwodach. ( Więcej o transporcie lądowym na stronie : Transport ).

STRÓŻA - obowiązek pilnowania folwarku, brogów, stodół, a także zasiewów świadczony przez chłopów.