Wolność lub śmierć! Z dziejów machnowszczyzny 1917-1921

Stronami w wojnie domowej w Rosji (1917-1921) byli biali (kontrrewolucjoniści o zróżnicowanych poglądach politycznych) i czerwoni (bolszewicy oraz ich sprzymierzeńcy). Pomiędzy nimi znaleźli się tzw. zieloni, anarchiści-partyzanci chłopscy, opowiadający się przeciwko wszelkiej władzy. Historiografia sowiecka nazywała ich bandytami lub kontrrewolucjonistami. Do 1921 roku istniało na pograniczu rosyjsko-ukraińskim Wolne Terytorium, samorządna i niezależna „republika chłopska”, anarchistyczna komuna, nieuznająca władzy państwowej ani Rosji, ani Ukrainy.

Ten ruch społeczny zwany machnowszczyzną przybrał formę pośrednią między archaicznym buntem chłopskim a nowoczesnym ruchem rewolucyjnym. Poniższy artykuł poświęcony jest ideologii i strukturze ruchu oraz postaci jego założyciela i przywódcy, Nestora Machny. Skrótowo opisuje dzieje ruchu, z uwzględnieniem podziału na okres względnego spokoju w latach 1917-1918, następnie udział zwolenników Machny w wojnie domowej, aż do zmiażdżenia machnowszczyzny przez bolszewików w 1921 roku.

Na początku warto się przyjrzeć miejscu akcji, Ukrainie lat 1917-1921. Od rewolucji lutowej 1917 roku niejasny był status tego państwa na arenie międzynarodowej i stopień jego zależności od Rosji. Przez kraj przetaczały się wrogie wojska: ukraińskie, bolszewickie, denikinowskie, niemieckie, austriackie. Na marginesie wielkich zmagań rosyjskiej wojny domowej i równolegle toczonej walki o niepodległość Ukrainy wybuchały zaściankowe konflikty, nigdy niewypowiedziane i niezakończone traktatem. Autorytet władzy państwowej na Ukrainie sięgnął dna. Chaos i stan wojny wszystkich ze wszystkimi stwarzał sytuacje groteskowe. Wsie ogłaszające się niezależnymi republikami i watażkowie różnego formatu dowodzący oddziałami, które stanowiły coś pośredniego między regularnym wojskiem, partyzantką i bandą rabunkową, stały się elementem codzienności tamtych lat.[1]

W latach 1917-1921 władze na Ukrainie zmieniły się czterokrotnie, za każdym razem w gwałtowny sposób. Po upadku caratu rządy w Kijowie sprawowała Centralna Rada złożona z przedstawicieli partii lewicowych, dążąca do częściowej niezależności Ukrainy w unii z Rosją. 20 listopada 1917 roku wydała ona uniwersał proklamujący Ukraińską Republikę Ludową. Państwo to znalazło się w konflikcie z władzami bolszewickiej Rosji. Aby przeciwdziałać naporowi wojsk bolszewickich, URL zgodziła się zawrzeć traktat brzeski z 9 lutego 1918 roku z Niemcami i Austro-Węgrami, które uznały istnienie państwa ukraińskiego i wprowadziły na jego terytorium 450 tysięcy żołnierzy. W kwietniu 1918 roku Niemcy rozpędzili słabą, skłóconą Centralną Radę i zainstalowali w Kijowie marionetkowy rząd Skoropadskiego, który obwołał się hetmanem i ogłosił powstanie w miejsce  URL Państwa Ukraińskiego. Władze hetmańskie przystąpiły do „studzenia rewolucji” w interesie posiadaczy ziemskich i (szczególnie) państw centralnych, które planowały wykorzystać okupowane terytorium jako zaplecze żywnościowe do własnych celów. Rząd Skoropadskiego został z kolei obalony i zastąpiony w grudniu 1918 roku przez Dyrektoriat z Szymonem Petlurą na czele, który przywrócił Ukraińską Republikę Ludową, sam jednak uległ przemocy bolszewików ukraińskich (już w grudniu 1917 roku powołali oni w Charkowie Ukraińską Ludową Republikę Rad), wspieranych przez swoich ideowych sojuszników z Rosji Sowieckiej. Białych, którzy pojawili się na Ukrainie w 1919 roku, dzieliło od bolszewików wszystko z wyjątkiem stosunku do Ukrainy. Obydwie strony konfliktu uznawały ten kraj za integralną część Rosji. Po ostatecznej klęsce białych zainstalowały się w Kijowie, tym razem na trwałe, władze bolszewickie związane ściśle z Rosją Sowiecką.[2]

Do większości mieszkańców Ukrainy – chłopów – docierały jedynie odległe echa tych zmagań  potężnych i obcych sił. Przeciętnego chłopa nie interesowała polityka. Trudno więc mówić, by kolejne przewroty wyrażały tzw. wolę ludu. Chłopi powszechnie uważali państwo za wrogą i niepotrzebną strukturę. Nie chcieli płacić podatków, które uznawali za grabież. Niechętni byli poborowi do wojska, jaka by nie była jego przynależność państwowa czy ideologiczna. Sprawy gminne załatwiali sami, dzięki wspólnotom wiejskim, a samorządność na wyższych szczeblach ich nie interesowała. W dodatku silne były na wsiach tradycje kozackie, pewnego rodzaju tęsknota za anarchią.[3]

Poparciem chłopów cieszyły się zbliżone do idei anarchistycznych postulaty przekazania rządów lokalnym radom i parcelowania ziemi obszarniczej. Chłopi stawiali zbrojny opór władzom nie z powodów ideowych, tylko wówczas, gdy doświadczyli na własnej skórze kontrybucji i represji tego czy innego reżimu. W niektórych regionach formowały się lokalne oddziały partyzanckie, broniące mienia ludności przed przeciągającymi wojskami, rekwizycjami, poborem. Zdarzały się niepodległe wsie, nieuznające żadnej centralnej władzy, istniały też gminne republiki rad, ogłaszające się niepodległymi państwami. Odwoływały się one dość dowolnie do dziedzictwa kozackiego lub rewolucji 1917 roku. Były takie miejsca na Ukrainie, gdzie władza państwowa od 1917 roku właściwie nie sięgała.[4] Największym z nich było Wolne Terytorium kontrolowane przez żywotny ruch społeczny – machnowszczyznę.

W latach 1918-1919 na Ukrainie pojawiali się charyzmatyczni przywódcy wojskowi, którzy gromadzili wokół siebie zwolenników i umiejętnie lawirowali w niejasnej sytuacji politycznej, bazując na poparciu miejscowych chłopów i swoich żołnierzy. Jakkolwiek różne były ich poglądy, łączyła ich niezależność, brak poszanowania jakiejkolwiek władzy poza swoją własną i oparcie na rządach lokalnych rad. Czasem wchodzili oni z jakąś opcją polityczną w sojusz, ale tylko do momentu, gdy było to dla nich korzystne. W przeciwnym razie porzucali „sprawę”, nie oglądając się na skutki takiego postępowania. Do grona takich ludzi zaliczają się: ataman Mykoła Hryhorjiw (Grigoriew), ataman Zełenyj (własc. Daniło Terpiło) i Nestor Iwanowicz Machno.[5] Każdy z nich mieszał dowolnie poglądy anarchistów z kozackim, hajdamackim stylem życia, w którym wybujała wola jednostki stawała się prawem. Skupiali się wokół nich gotowi na wszystko awanturnicy oraz chłopi, którzy szukali u nich ochrony przed innymi watażkami i przeciągającymi wojskami.

NESTOR MACHNO – ŻYWOT KOZAKA-ANARCHISTY

Nestor Iwanowicz Machno już za życia stał się wśród mieszkańców Ukrainy legendą. Podziw budziła jego charyzma, osobowość i zdolność przyciągania ludzi. Kim był w rzeczywistości? Mścicielem chłopskich krzywd czy grabieżcą? Genialnym wodzem i wojownikiem czy bandytą? Ideowym anarchistą czy zdrajcą „sprawy”?

Urodził się 27 października 1888 roku[6] w Hulajpolu k. Aleksandrowska w ubogiej rodzinie chłopskiej. Stracił ojca w jedenastym miesiącu życia. Przez cztery lata uczył się w wiejskiej szkole, skąd wyrzucono go za niesubordynację i bójki. Od dziecka musiał imać się różnych zajęć: był pastuchem, parobkiem oraz pomocnikiem drukarza. Pracował też w hucie.[7]

W 1906 roku związał się w Hulajpolu z organizacją anarchokomunistyczną „Związek Biednych Rolników”. Grupa wspólnie dokonywała kradzieży i zabójstw. W 1908 roku Machno wpadł w ręce policji i dostał wyrok śmierci, ale sąd zmienił mu karę główną na dwudziestoletnią katorgę, gdyż był niepełnoletni.[8] Siedział w więzieniu – najpierw w Odessie, potem na Butyrkach w Moskwie. Poznał tam anarchistę Piotra Arszynowa. W więzieniu pogłębił swoją wiedzę ogólną i znajomość doktryny anarchistycznej.[9]

2 marca 1917 roku został zwolniony w następstwie rewolucji lutowej i wrócił do rodzinnego Hulajpola. Cieszył się autorytetem jako były katorżnik. W nowej sytuacji zajął się działalnością polityczną i organizacyjną. Do 1918 roku był reprezentantem anarchistów w Związku Chłopskim i Radzie Delegatów w Hulajpolu. Założył też komórkę anarchistyczną „Czarna Gwardia”, zalążek przyszłej armii. Stopniowo Machno urósł do roli lidera anarchistów całego Zaporoża.[10] Wreszcie, po rewolucji październikowej, Machno uniezależnił lokalne rady i związki pracownicze od władz centralnych.

Za rządów Skoropadskiego wojska niemieckie spacyfikowały okolice Hulajpola. Nestor Machno z grupką zwolenników zbiegł wówczas na tereny opanowane przez bolszewików. Trasa jego wielkiego rajdu, znaczonego spalonymi majątkami, wiodła przez Taganrog, Rostów i Carycyn. Rosła wówczas legenda Nestora Machny, przedstawiająca go jako chłopskiego mściciela, który łupi bogatych, rozdaje ziemię biednym i wymierza sprawiedliwość. Zwiększała się liczba jego zwolenników.[11] Popularność zapewniały mu szalona odwaga, zuchwałość, okrucieństwo i pogarda dla wszelkiej władzy.

Machno działał podobnie jak dawni buntownicy kozaccy: Stieńka (Stefan) Razin czy Jemielian Pugaczow. Jego styl dowodzenia i osobowość przyciągały do jego szeregów weteranów letnich powstań z 1918 roku i ułatwiały zdobycie zaufania chłopów.

Jak wyglądał Nestor Machno? Wedle świadka: Malutki, chudy, z twarzą kobiecą (wspaniale charakteryzował się na kobietę), z czarnymi puklami włosów opadających na plecy, wywierał Machno wstrząsające wrażenie, dzięki przenikliwym oczom o nieruchomym spojrzeniu maniaka oraz srogiej zmarszczce wokół ust na wyniszczonej bladej twarzy. Z wyglądu trudno było określić jego wiek; ni to 25, ni to 45 lat. Rzadko kto mógł wytrzymać spokojnie jego spojrzenie.[12]

Nestor Machno był dobrym mówcą. Doskonale znał psychikę chłopów, umiał zdobyć ich zaufanie i poparcie. Słynął z teatralnych gestów, w których łączyły się okrucieństwo i uczuciowość. Nestor Machno sam na przykład publicznie uśmiercał zdrajców z rewolweru.[13] Umiał zjednać sobie ludzi i zaskarbić sobie ich trwałą lojalność, która przetrwała aż do wiosny 1921 roku, gdy bolszewicy przystąpili do metodycznego tępienia machnowszczyzny.

Po ucieczce z Rosji Sowieckiej Nestor Machno z garstką wiernych towarzyszy udał się na wygnanie do Rumunii. Władze internowały machnowców, zezwoliły natomiast ich przywódcy osiedlić się w Bukareszcie. Próbował on tam prowadzić agitację przeciw bolszewikom, jednak bez skutku. W dodatku rząd sowieckiej Ukrainy chciał go pociągnąć do odpowiedzialności za zbrodnie i w tym celu wywierał naciski na władze rumuńskie.[14]

W tym miejscu rozpoczyna się „polski rozdział” w życiu Nestora Machny. Chłopski przywódca wraz z żoną Hałyną Kuzmenko i kilkoma towarzyszami nielegalnie przekroczył granicę rumuńsko-polską na początku 1922 roku. Został umieszczony w obozie dla internowanych nr 1 w Strzałkowie, skąd próbował wpłynąć na Ministerstwo Spraw Zagranicznych II RP w kwestii podjęcia wspólnej akcji przeciwko bolszewikom. Został zwolniony 1 grudnia 1923 roku, trafił jednak wkrótce przed sąd w Warszawie pod zarzutem prowadzenia nielegalnej działalności politycznej.[15]

Po oddaleniu przez sąd zarzutów przywódca chłopski wraz z żoną i adiutantem otrzymał nakaz osiedlenia się w Toruniu, gdzie przebywała kilkudziesięcioosobowa grupa Ukraińców,  internowanych uprzednio w Strzałkowie i Aleksandrowie Kujawskim. Mieszkał w Hotelu Mazowieckim, a następnie na Bydgoskim Przedmieściu przy ulicy Sienkiewicza 29. Próbował wydostać się stamtąd do Niemiec, nie otrzymał jednak wizy wyjazdowej. Nieznani sprawcy dwukrotnie usiłowali go w Toruniu zamordować. 2 lipca 1924 roku Machno udał się do Wolnego Miasta Gdańska.[16]

Nestor Machno zamieszkał w Sopocie, gdzie wciąż szukał sposobu na wyjazd do Niemiec. Czeka usiłowała go stamtąd porwać, wywieźć do Berlina i potem do Rosji. Machnie udało się jednak uciec. Władze Wolnego Miasta (być może z inspiracji sowieckiej) umieściły go w areszcie pod zarzutem grabieży i zabójstw Niemców w północnej Taurydzie i okolicach Katerynosławia. Aby wymknąć się z matni, Machno podciął sobie żyły. Przeniesiono go wówczas do słabiej strzeżonego szpitala więziennego, skąd zbiegł. Udało mu się nielegalnie przedostać wraz z żoną do Berlina, gdzie niejaki Dawid Poljakow umożliwił mu wyjazd do Francji.[17]

„Emerytowany rewolucjonista” Nestor Machno na stałe zamieszkał w Paryżu, gdzie pozostał do śmierci. Obracał się w kręgach anarchistów, często dawnych towarzyszy walki, publikował artykuły na łamach anarchistycznych czasopism. Napisał też swoje wspomnienia w języku rosyjskim. Umarł 6 lipca 1934 roku, jego prochy pochowano na cmentarzu Père Lachaise w kolumbarium, w niszy nr 6685.[18]

MACHNOWSZCZYZNA W LATACH 1917-1918 JAKO ZJAWISKO SPOŁECZNE

Machnowszczyzna miała rację bytu z powodu istniejącej na Ukrainie w latach 1917-1921 sytuacji społecznej i politycznej. Nie była to anomalia ani też rodzaj anarchistycznej utopii, lecz zjawisko typowe dla tamtego miejsca i czasu.

Wolne Terytorium mające oparcie w wojskach Nestora Machny, na którym nie istniała władza państwowa, rozciągało się na granicy między Dnieprem a Morzem Azowskim, na terenie guberni katerynosławskiej, donieckiej, chersońskiej, taurydzkiej. Jego centrum było Hulajpole k. Aleksandrowska – małe miasteczko czy też duża wieś. Były to tereny typowo rolnicze, określane przed rewolucją jako spichlerz południowej Rosji. Zasoby ludzkie tego obszaru były prawie nienaruszone przez wojnę, gdyż niewielu młodych mężczyzn powołano z tych guberni do wojska. Do sierpnia 1917 roku panował na tych ziemiach spokój. Według niektórych ocen żyły tu ok. dwa miliony ludzi.[19]

Nestor Machno odegrał kluczową rolę w wyjęciu rejonu Hulajpola spod władzy państwowej. We wrześniu 1917 roku wezwał on lokalne rady do ignorowania nakazów Rządu Tymczasowego i Centralnej Rady w gminie. Na zjeździe rad postanowiono również oddać całą ziemię i fabryki w ręce pracujących oraz zniesiono prywatną własność. Usunięto urzędników oraz przedstawicieli centralnej, gubernialnej i powiatowej władzy. W trzech dużych majątkach ziemskich powstały komuny włościańskie, a w Hulajpolu utworzono komunę przemysłową. Powstała w ten sposób organizacja była swego rodzaju samodzielnym organizmem państwowym z ok. 40 tysiącami mieszkańców. Niektórzy, a zwłaszcza współcześni anarchiści, przedstawiają ją jako ucieleśnienie anarchistycznej utopii. Czy tak było rzeczywiście?

Trzeba wiedzieć, że w obrębie anarchizmu rosyjskiego istniało wiele nurtów. Łączyła je nienawiść do struktur państwowych, chęć obalenia ich i wprowadzenia komunizmu; punktem spornym było to, jak należy to zrobić. Ruch anarchistyczny Ukrainy był zjawiskiem odrębnym ze względu na tradycje kozackie. Nie była to prosta adaptacja pomysłów rosyjskich teoretyków anarchizmu jak Piotr Kropotkin i Michaił Bakunin.[20]

Ogólne założenia programu anarchistów były następujące: państwo jest dla społeczeństwa szkodliwe; należy wywołać rewolucję i zaprowadzić komunizm bezpaństwowy bez żadnych etapów pośrednich; wszelka forma dyktatury rewolucyjnej jest zła i niepotrzebna; rewolucja ma być socjalna, a nie polityczna (nie chodzi o „zmianę warty” u steru państwa, tylko o oddanie faktycznej władzy robotnikom i chłopom); ważnym składnikiem walki musi być terror.[21]

Od bolszewików wyraźnie odróżniało anarchistów właśnie odrzucenie „dyktatury proletariatu” – czyli okresu przejściowego między rewolucją a komunizmem, w którym rewolucjoniści przejmą i wykorzystają „rewolucyjne formy rewolucyjnego państwa” do walki o socjalizm przeciw burżuazji. Potem, zdaniem marksistów, państwo miało zaniknąć samo. Anarchiści uważali, że jest ono zbyt groźne i opresyjne, by mu pozwolić „zanikać”. Zamierzali je zniszczyć od razu. Życzyli sobie, aby Rosja przekształciła się w federację samodzielnych okręgów i prowincji, „wolną federację wolnych narodów”.[22]

Program anarchistyczny w skrócie zarysowany powyżej inspirował niektóre działania machnowców. W akcjach ruchu znalazła ucieleśnienie część pomysłów anarchistów (rady lokalne, komuny pracy), niektóre postulaty socjalistów-rewolucjonistów (oddanie ziemi chłopom) i pewne elementy pochodzące od bolszewików (zjazdy rad delegatów). Silny był też wpływ lokalnych tradycji, tzw. ducha kozackiego (np. pozycja wodza, atamana, od którego decyzji nie było odwołania). Kozacki z ducha był hulaszczy tryb życia, grabież i zabójstwa, towarzyszące parcelowaniu majątków oraz „rewolucyjnej redystrybucji dóbr”.[23]

Próbowano w Hulajpolu zrealizować ideę „wolnych komun” pracy Piotra Kropotkina i „rady bez władzy”. Co do rad, to we wsiach funkcjonowały bezpartyjne przedstawicielstwa ludności: wspólnoty wiejskie, a także Wojenno-Rewolucyjne Rady Chłopów, Robotników i Powstańców, które pełniły funkcje bardzo ograniczonego aparatu administracyjnego (członkowie tych rad pracowali zawodowo i nie dostawali wynagrodzenia). Rady te wysyłały delegatów na zjazdy rejonowe, które załatwiały najważniejsze bieżące problemy i wytyczały kierunki działań. Zjazdów takich zwołano w ciągu istnienia machnowszczyzny pięć.[24]

Komuny pracy powstały w okolicach Hulajpola w majątkach, w których pracowali bezrolni chłopi, zachęcani do tego przez przywódców – sam Machno pracował nieodpłatnie w jednej z nich dwa razy w tygodniu, żeby udowodnić ludziom, że takie rozwiązanie ma sens. Na Wolnym Terytorium zachowano jednak prywatną własność ziemi chłopów (czyli tolerowano tzw. kułaków). Prywatna własność mogła istnieć pod warunkiem zapłacenia kontrybucji. Całe wsie i ich rady stanowiły zaplecze społeczne dla ruchu, gdyż bogaci chłopi liczyli na ochronę przed grabieżami i rekwizycjami, tak samo jak małorolni i bezrolni widzieli w działaniach anarchistów szansę na wzbogacenie się. Dlatego też komuniści moskiewscy określali machnowszczyznę wręcz mianem „ruchu anarchistyczno-kułackiego”, kontrrewolucyjnego.

Sprzeczne z postulatami anarchistów były silna władza i autorytet Nestora Machny, którego prerogatywy przypominały uprawnienia atamana kozackiego czasu wojny (choć przecież „prawdziwi” anarchiści sprzeciwiali się wszelkiej władzy człowieka nad człowiekiem jako takiej). Tymczasem Machno chciał mieć wpływ na wszystkie decyzje rad. Machnowszczyzna stanowiła zlepek anarchizmu i dyktatury, federalizmu i centralizmu.[25] Oskarżała ten ruch o kontrrewolucyjność tylko propaganda bolszewików, którzy przyznali sami sobie monopol na rewolucję. Machno natomiast jasno wskazywał w jednej z odezw w 1918 roku, kto jest wrogiem – obszarnik, oficer, milicjant hetmański, których „jako najgorszych wrogów chłopów i wolności należy wyłącznie zabijać” – nie brzmi to zbyt kontrrewolucyjnie.[26] Wysłanników „białej” armii Wrangla, który proponował chłopskim anarchistom sojusz w 1920 roku, Machno kazał wieszać.[27]

Anarchiści rosyjscy i przedstawiciele związków zawodowych odnosili się do machnowszczyzny z rezerwą, a nawet odrazą. Machno zabiegał o ich wsparcie. Oddziaływał też na nich i popychał do działalności terrorystycznej.[28]

Ataki Niemców i wspomniana wyżej pacyfikacja Hulajpola zakończyły okres względnego spokoju. Nestor Machno i jego zwolennicy wkroczyli na wojenną ścieżkę.

DZIAŁANIA WOJENNE MACHNOWCÓW W CZASIE WOJNY DOMOWEJ 1918-1921

Wojna domowa, czyli zbrojny konflikt między bolszewikami i ich przeciwnikami o władzę w Rosji, rozpoczęła się w grudniu 1917 roku od nieudanego puczu Korniłowa, a trwała do listopada 1920 roku, kiedy to rozbita została armia Wrangla na Krymie.[29] Zmagania cechowało wyjątkowe bestialstwo. Obydwie strony konfliktu mordowały jeńców i ludność cywilną, wiele osób niebędących kombatantami zmarło z powodu chorób i głodu będących skutkami tej wojny. Liczbę ofiar wojny domowej szacuje się nawet na 10 milionów (ok. 10% ludności Rosji).[30]

W wojnie przeciwko Radzie Komisarzy Ludowych z Leninem na czele walczył niejednolity front białych. Zwalczali bolszewików monarchiści, liberałowie, mienszewicy i eserowcy. Łączyła ich tylko nienawiść do wspólnego wroga. Przez cały okres wojny bolszewicy kontrolowali centrum kraju, biali zaś mieli oparcie na peryferiach Rosji, głównie wśród kozaków. Biali w praktyce nie mieli jednego ośrodka decyzyjnego, działali w sposób nieskoordynowany. Bolszewicy mogli więc rozprawić się z przeciwnikami, eliminując jednego po drugim. Również interwencja wojskowa Ententy przeciwko bolszewikom po podpisaniu przez Rosję separatystycznego pokoju brzeskiego w marcu 1918 roku prowadzona była niemrawo. W tych warunkach biali – chociaż bolszewicy doprowadzili w okresie komunizmu wojennego Rosję do upadku, a masy do kresu wytrzymałości, co powinno sprzyjać ich wrogom – wygrać tej wojny po prostu nie mogli.[31]

Co najmniej dwa razy wojska Machny odegrały rolę języczka u wagi na szerszym teatrze działań – raz w czasie ofensywy Denikina na Moskwę 3 lipca 1919 roku, drugi raz podczas ostatecznej rozprawy z Wranglem w październiku 1920 roku. Wojska Machny stanowiły poważną siłę, były dobrze uzbrojone i dowodzone przez charyzmatycznego wodza. Konnica anarchistów świetnie radziła sobie w walkach na wielkich przestrzeniach stepów. Jej rajdy wspierały karabiny maszynowe podążające wraz z nią na bryczkach (taczanki). Machnowcy łączyli dzięki temu ogromną siłę ognia i ruchliwość. Ludność dostarczała im żywność i informacje o przeciwniku, co umożliwiało przeprowadzenie niespodziewanego, zmasowanego ataku. Dlatego też w czasie wojny domowej machnowcy byli cennym sojusznikiem dla obu zwalczających się stron.[32]

Już w początkach 1918 roku Machno organizował opór zbrojny przeciw wojskom Skoropadskiego i państw centralnych, ale został pobity i zmuszony wycofać się na tereny zajmowane przez bolszewików. W lipcu 1918 roku wrócił potajemnie na teren Państwa Ukraińskiego i rozpoczął formowanie oddziału partyzanckiego w okolicach Hulajpola. Niemcy spacyfikowali brutalnie wieś. Machnie i garstce desperatów udało się zbiec. Nie mając nic do stracenia, przeprowadzili oni kilkusetkilometrowy rajd, siejąc chaos i zniszczenie w majątkach ziemskich oraz osadach kolonistów niemieckich, palili posterunki milicji i urzędy. Kształtowała się wówczas legenda Machny – chłopskiego mściciela. Do Machny zaczęli napływać ochotnicy i całe oddziały partyzanckie, a nawet dezerterzy z armii hetmańskiej.[33]

Pod koniec 1918 roku Machno miał pod komendą na stałe około 400 ludzi (nie licząc skrzykniętych ad hoc chłopów, którzy po walce wracali do domów). Machno utworzył sztab powstańczy (w składzie znalazł się anarchista, komunista i eserowiec), zorganizował łączność, dowodzenie, zaopatrzenie. Machnowcy mieli doskonały kontrwywiad, zorganizowany przez Lewkę Zińkowskiego-Zadowa, z pochodzenia Żyda. W wojsku wprowadzono twardą dyscyplinę. Zdradę czy choćby podejrzenie zdrady, łupiestwo itp. karano śmiercią. W listopadzie siły Machny zostały zorganizowane w pułki, z karabinami maszynowymi i artylerią. Wojsko to nazwano Powstańczą Armią Rewolucyjną Ukrainy.[34]

Od grudnia 1918 do lutego 1919 roku liczebność machnowców wzrosła gwałtownie do 40 tysięcy ludzi; była to już siła, z którą należało się liczyć. O poparcie anarchistów Machny zabiegali wtedy petlurowcy i bolszewicy. 6 grudnia 1918 roku Machno ostatecznie opowiedział się przeciw Petlurze, uderzył na Jekaterynosław i rozstrzygnął walkę o miasto na korzyść komunistów.

Bolszewicy, którzy rozpaczliwie potrzebowali posiłków na Ukrainie w walce z Armią Ochotniczą Denikina, zaproponowali Machnie sojusz. W lutym 1919 roku Powstańcza Armia Rewolucyjna Ukrainy została włączona do Armii Czerwonej jako trzecia brygada dywizji zadnieprzańskiej Pawła Dybienki. W lipcu szeregi machnowców powiększyły się o ludzi z rozbitego oddziału atamana Nikifora Hrihorijewa (Grigoriewa), którego Machno zaprosił na rozmowy, a następnie kazał zamordować. Współpraca z bolszewikami nie układała się jednak dobrze. Ludzie Machny byli niesubordynowani, wypędzali bolszewickich komisarzy politycznych, nie wykonywali rozkazów. Rozprawa z machnowcami (i ogólnie z „zielonymi”) stanowiła odtąd dla bolszewików jeden z celów na marginesie wielkiej wojny białych z czerwonymi.[35]

Tymczasem sytuacja czerwonych na Ukrainie pogarszała się. Na przełomie kwietnia i maja 1919 roku Denikin uderzył od południa. Wojska białych posuwały się szybko naprzód. 4 maja zajęły Ługańsk, w czerwcu opanowały całe Zagłębie Donieckie. Czerwoni zostali zepchnięci do defensywy. Brygada walczyła w obronie wysuniętej przed linię frontu pozycji na linii Mariupol-Kutjenikowo-Taganrog. Bolszewicy i machnowcy wzajemnie oskarżali się o przepuszczanie białych na swoje tyły. W każdym razie zaatakowani przez kozaków Denikina machnowcy porzucili swoje stanowiska i wycofali się do Hulajpola. 29 maja sztab Machny postanowił się na powrót usamodzielnić.[36]

W odpowiedzi na tę deklarację Trocki (w imieniu Rady Wojskowo-Rewolucyjnej Republiki)  wyjął spod prawa Machnę i uczestników planowanego na 15 czerwca 1919 roku IV Zjazdu Rejonowego Powstańców, Chłopów i Robotników. Wkrótce Armia Czerwona zaatakowała Hulaj-Pole.[37]

Machnie udało się zbiec do Aleksandrowska, skąd dalej musiał uciekać przed natarciem białych kozaków. Większość jego ludzi pozostałych w Hulajpolu siłą wcielono do Armii Czerwonej, jednak w końcu lipca 1919 roku machnowcy wywołali bunt w szeregach bolszewickiego wojska i wrócili pod komendę swojego bat’ki. Denikin w tym czasie parł naprzód. Wojska Machny wycofywały się teraz w stronę Humania, a wraz z nimi tłumy ludności cywilnej, obawiającej się – słusznie – krwawej zemsty białych za udział w paleniu dworów, folwarków i grabieży mienia. W krytycznej chwili zawarto chwilowy rozejm z Petlurą. Przełom nastąpił 26 września, kiedy machnowcy niespodziewanie zaatakowali białych pod Pieriegonnoje (Pieriegonowką) n. Siniuchą, zadając im duże straty, i wymknęli się z pułapki. Na początku października 1919 roku wojska Machny przyczyniły się do zatrzymania ofensywy Denikina na Moskwę. Kiedy wojska białych stanęły pod Orłem, machnowcy ruszyli na Taganrog, gdzie znajdowała się główna kwatera armii Denikina. Odciągnęło to jednostki białych z kluczowego odcinka frontu.[38]

W grudniu 1919 roku nastąpiło ponowne zbliżenie z bolszewikami, jednak współpracę znów szybko przerwano. Ponieważ machnowcy nie chcieli dać się wykorzystać do wojny z Polską, zostali ponownie wyjęci spod prawa, a Armia Czerwona po raz drugi zaatakowała Hulaj-Pole.[39]

W połowie stycznia 1920 roku nadszedł kryzys. Wojsko Machny w większości rozeszło się do domów, przeszło do Armii Czerwonej albo do partyzantki Komunistycznej Partii bolszewików Ukrainy, organizowanej przez Grzegorza Kołosowa do walki na tyłach białych wojsk. Wiosną i latem 1920 roku trwały utarczki zarówno z białymi, jak i z bolszewikami.[40]

Tymczasem bolszewicy we wrześniu 1920 roku ściągali rezerwy do walki z Polską, natomiast od południa zagrożenie wciąż stanowiło dla nich zgrupowanie wojsk Armii Ochotniczej gen. Wrangla. Obawiali się, że zdoła on przeciągnąć Machnę na swoją stronę, obiecując chłopom ziemię.[41] W tej sytuacji zawarli oni z Machną porozumienie przeciwko gen. Wranglowi. Silny oddział pod dowództwem Semena Karetnikowa wyruszył na Krym walczyć ze wspólnym wrogiem, bolszewicy jednak przewidywali, że po pokonaniu Wrangla przystąpią do niszczenia machnowców. Niezależne siły wojskowe i polityczne były bolszewikom niepotrzebne, „Zniknie Wrangel – mówiono – zniknie też Machno”.[42]

Po klęsce Wrangla (16 listopada 1920 roku) bolszewicy na rozkaz Trockiego zamordowali 50 tysięcy ludzi – wśród nich kilka tysięcy wziętych do niewoli białych oficerów oraz niedawnych sprzymierzeńców z Semenem Karetnikowem włącznie. Michaił Frunze, dowódca Frontu Południowego, wydał rozkaz rozformowania reszty wojsk Machny, a także włączenia żołnierzy do zapasowych oddziałów sowieckich. Oznaczałoby to koniec machnowszczyzny i ataman nie mógł na to przystać. Frunze ogłosił więc Machnę oraz jego ludzi wrogami ludu i nakazał bezwzględnie ich rozbroić. Był to początek szerzej zakrojonej rozprawy z niezależnymi ośrodkami politycznymi i wojskowymi, które jeszcze pozostały w bolszewickiej strefie wpływów. 26 listopada 1920 roku Czeka aresztowała w Charkowie ukraińskich anarchistów z federacji Nabat. Armia Czerwona zaatakowała Hulaj-Pole po raz trzeci.[43]

Machno w tej sytuacji próbował wzniecić powstania chłopskie w całej Rosji. Wiosną 1921 roku niejacy Browa i Masłak podburzyli do buntu chłopów nad Donem, w czerwcu na Syberię wysłano Głazunowa z oddziałem ludzi, którzy – tak jak on – pochodzili z tych ziem. Działania machnowców  zakończyły się jednak porażką. Tropieni i metodycznie wyniszczani przez Armię Czerwoną, machnowcy tracili ludzi, konie i sprzęt. Koniec był nieunikniony. Ostatnia walka Nestora Machny miała miejsce 17 marca 1921 roku pod Słobodą Nowospasówką n. Morzem Azowskim. Machno został tam ranny i zbiegł do Rumunii. Pozbawione wodza wojsko poszło w rozsypkę. Jesienią 1921 roku w guberniach objętych wpływem machnowszczyzny zapanował spokój.[44]

PODSUMOWANIE

Machnowszczyzna była zjawiskiem społecznym typowym dla okresu „hetmańszczyzny” na Ukrainie lat 1919-1921. Był to czas upadku państwowości, w których pojawiało się pole do popisu dla watażków różnego formatu, jak Zełenyj, Hrihorijew czy Machno. Sprawowali oni władzę na dużych obszarach, zamieszkanych przez ludność chłopską, gotową ich poprzeć.

Machnowszczyzna spośród tych ruchów miała najsilniejsze zaplecze społeczne i lidera cieszącego się największą charyzmą, dlatego też przetrwała najdłużej i na największym obszarze. Machnowszczyzny nie można w doktrynerski i uproszczony sposób traktować jako praktycznej realizacji idei anarchizmu ani tym bardziej najczystszego ucieleśnienia tych idei. Anarchizm występował jako pewien nurt w obrębie machnowszczyzny, jednak nie jedyny ani nawet nie dominujący. Na terenach objętych wpływem Rewolucyjnej Armii Ukrainy zrealizowano w praktyce pewne postulaty anarchistów, takie jak wspólna własność środków produkcji, samorządne wspólnoty wiejskie, maksymalne uproszczenie aparatu administracyjnego („rady bez władzy”). Z drugiej jednak strony sprzeczne z poglądami anarchistów było utrzymanie prywatnych gospodarstw chłopskich, dyktatorska władza przywódcy polityczno-wojskowego, silna rola armii czy istnienie pewnych form władz przedstawicielskich, jak rady delegatów. Część tych działań zaczerpnięto z programu innych, wrogich anarchistom ugrupowań, jak bolszewicy i eserowcy.

Machno i jego ludzie raczej działali pragmatycznie niż prześcigali się w uprawianiu ortodoksyjnego anarchizmu. Na tym zresztą tle występowały konflikty i nieporozumienia Machny z anarchistami ukraińskimi i rosyjskimi. Na pewno istotna była inspiracja anarchizmem, ale widoczny też był wpływ „tradycji kozackiej”, duch chłopskiej rewolty i straceńczego buntu.

Machnowszczyzna lawirowała politycznie w warunkach nieustającego konfliktu zbrojnego, zagrożona zewsząd przez białych, bolszewików, wojska Państwa Ukraińskiego, Niemców, Ukraińską Republikę Ludową. Wojsko Machny było cennym sojusznikiem dla organizacji politycznych rywalizujących o władzę na Ukrainie, jednak nie dało się na stałe podporządkować nikomu i dlatego musiało zostać prędzej czy później zniszczone. Machnowcy przynajmniej dwukrotnie mieli istotny wpływ na przebieg działań w Wojnie Domowej, przyczyniając się do pokonania białych. Mieli też swój udział w obaleniu kolejnych ekip rządzących Ukrainą i destabilizacji kolejnych rządów. Ważnym czynnikiem spajającym ruch pełen ideowych sprzeczności była charyzma wodza. Kiedy jego zabrakło, machnowszczyzna szybko upadła, a zajmowane przez nią terytorium wraz z resztą Ukrainy nieodwołalnie znalazło się w strefie wpływów sowieckich.

Bibliografia

Opracowania:

1. Bazylow L., Wieczorkiewicz P., Historia Rosji, Wrocław 2005.
2. Karpus Z., Rosjanie i Ukraińcy na Pomorzu w latach 1920-1939, (w:) Mniejszości narodowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, pod red. M. Wojciechowskiego, Toruń 1998.
3. Marples D., Historia ZSRR, Wrocław 2006.
4. Riasanovsky N. V., Steinberg M. D., Historia Rosji, Kraków 2009.
5. Skrukwa G., Formacje wojskowe ukraińskiej „rewolucji narodowej” 1914-1921, Wrocław 2008.
6. Wierzchoś D., Nestor Machno – Kozak anarchizmu, (w:) „Przegląd Wschodni”, t. IX, z. 4 (36), 2006.
7. Kołodziej W., Anarchizm i anarchiści w Rosji i Królestwie Polskim, Toruń 1992.
8. Mawdsley E., Wojna domowa w Rosji 1917-1920, Warszawa 2004.
9. Mędrzecki W., Niemiecka interwencja militarna na Ukrainie w 1918 roku, Warszawa 2000.
10. Pipes R., Rosja bolszewików, Warszawa 2005.
11. Serczyk W., Historia Ukrainy, Wrocław 1979.
12. Wierzchoś D., List Nestora Machny do Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej z 1922 roku, (w:) „Przegląd Wschodni” t. X, z. 3 (39), 2006.
13. Wojna R., Nestor Machno i „anarchizm czynu”, (w:) „Z pola walki” R. XII, nr 2 (50), 1970.

strony internetowe

http://agenda.germainpire.info/view_location.php?location_id=1940 (dostęp 22.04.12).

 

[1] G. Skrukwa, Formacje wojskowe ukraińskiej „rewolucji narodowej” 1914-1921, Wrocław 2008, s. 24.

[2] D. Marples, Historia ZSRR, Wrocław 2006, s. 64-65, 70-78.

[3] G. Skrukwa, op. cit., s. 355, 398-399;  R. Wojna, Nestor Machno i „anarchizm czynu”, „Z pola walki” R. XII, nr 2 (50), 1970, s. 57-58.

[4] G. Skrukwa, op. cit., s. 355, 361, 418, 420; R. Wojna, op. cit., s. 46.

[5] Ibidem, s. 402.

[6] Sprawa daty urodzenia jest niejasna. Niektórzy przesuwają ją na 1889 lub 1884 rok.

[7] D. Wierzchoś, List Nestora Machny do Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej z 1922 roku, (w:) „Przegląd Wschodni” t. X, z. 3 (39), 2006, s. 777; R. Wojna, op. cit., s. 51.

[8] Jeśli przyjmiemy, że urodził się 1889 roku lub taką datę urodzenia znał carski wymiar sprawiedliwości.

[9] D. Wierzchoś, Nestor Machno – Kozak anarchizmu, (w:) „Przegląd Wschodni”, t. IX, z. 4 (36), 2006, s. 739.

[10] Ibidem, s. 740; Idem, List Nestora…, s. 777-778.

[11] Ibidem, s. 743; R. Wojna, op. cit., s. 51.

[12] Ibidem, s 52.

[13] Ibidem, s. 52, 54.

[14] D. Wierzchoś, Nestor Machno…, s. 751.

[15] Z. Karpus, Rosjanie i Ukraińcy na Pomorzu w latach 1920-1939, (w:) Mniejszości narodowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, pod red. M. Wojciechowskiego, s. 107; D. Wierzchoś, List Nestora…, s. 781.

[16] Z. Karpus, op. cit., s. 107.

[17] D. Wierzchoś, List Nestora…, s. 781.

[18] R. Wojna, op. cit., s. 53, http://agenda.germainpire.info/view_location.php?location_id=1940 (dostęp 22.04.12).

[19] R. Wojna, op. cit., s. 57.

[20] W. Kołodziej, Anarchizm i anarchiści w Rosji i Królestwie Polskim, Toruń 1992, s. 43-49.

[21] Ibidem, s. 60.

[22] Ibidem, s. 8, 43; R. Wojna, op. cit., s. 75.

[23] Ibidem, s. 62, 72.

[24] Ibidem, s. 68.

[25] R. Wojna, op. cit., s. 46, 57-58, 70.

[26] Ibidem, s. 63.

[27] E. Mawdsley, s. 328, 332; D. Wierzchoś, Nestor Machno…, s. 749-750.

[28] R. Wojna, op. cit., s. 62, 64.

[29] L. Bazylow, P. Wieczorkiewicz, Historia Rosji, Wrocław 2005, s. 393-402; E. Mawdsley, Wojna domowa w Rosji 1917-1920, Warszawa 2004, s. 158.

[30] L. Bazylow, P. Wieczorkiewicz, op. cit., s. 402.

[31] Ibidem, s. 393-394; E. Mawdsley, op. cit., s. 342-343, 350; R. Pipes, Rosja bolszewików, Warszawa 2005, s. 10-15, 73, 75, 77; N. V. Riasanovsky, M. D. Steinberg, Historia Rosji, Kraków 2009, s. 509-518.

[32] L. Bazylow, P. Wieczorkiewicz, op. cit., s. 394.

[33] W. Mędrzecki, Niemiecka interwencja militarna na Ukrainie w 1918 roku, Warszawa 2000, s. 278.

[34] W. Mędrzecki, op. cit., s. 278; R. Wojna, op. cit., s. 52-53.

[35] R. Wojna, op. cit., s. 54; W. Serczyk, Historia Ukrainy, Wrocław 1979, s. 357; G. Skrukwa, op. cit., s. 340.

[36] W. Mędrzecki, op. cit., s. 216; W. Serczyk, op. cit., s. 356; R. Wojna, op. cit., s. 54.

[37] Ibidem.

[38] Ibidem, s. 55.

[39] Ibidem.

[40] Ibidem, s. 56.

[41] 20 kwietnia 1920 roku Grigorija Jermakowa złapała Czeka. Wobec tego Wrangel wydał rozkaz „O zjednoczeniu kontrrewolucyjnych sił dla walki przeciw radzieckiej władzy”. Potem wysłał Iwana Michajłowa z listem do Machny. 9 lipca 1920 roku został on powieszony przez anarchistów. E. Mawdsley, op. cit., s. 328, 332; D. Wierzchoś, Nestor Machno…, s. 749-750.

[42] R. Wojna, op. cit., 56.

[43] L. Bazylow, P. Wieczorkiewicz, op. cit., s. 397; R. Wojna, op. cit., s. 57.

[44] Ibidem, s. 52.

Artykuł opublikowano na wolnej licencji.

Zezwala się na korzystanie z powyższego tekstu do dowolnego celu, również komercyjnego,  na warunkach licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska (znanej również jako CC-BY-SA 3.0 PL), dostępnej pod adresem
http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/ lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons. Wymagamy podania autora artykułu oraz miejsca pierwotnej publikacji wraz z linkiem do artykułu w portalu wiekdwudziesty.pl 

Licencja nie dotyczy zdjęć i ilustracji – informacje o ich statusie są umieszczone w podpisach.