Drago Njegovan
Kako je i zašto nastala
Nezavisna Država Hrvatska 1941.
Predgovor*
U ovoj knjizi, šestoj u ediciji Zločini okupatora i njihovih pomagača u Vojvodini, objavljuje se elaborat Pokrajinske komisije „Početak okupacije i stvaranje NDH kao i prvi meseci ,državno-prav-nog’ uređenja“, kao i ilustrativni materijal: leci, plakati, faksimili novina i fotografije. Elaborat se čuva u Zbirci istorijskih dokumenata Muzeja Voj-vodine (AK 15063). Leci i plakati potiču iz Zbirke plakata Muzeja Vojvodine, Arhiva SANU u Sremskim Karlovcima, Zavičajnog muzeja Zemun i Muzeja Srema u Sremskoj Mitrovici. Fotografije, koje je izabrao kustos Darijuš Samii, su iz Zbirke fotografija Muzeja Vojvodine.
Značajan doprinos stvaranju ove knjige dali su Tatjana Vučićević, Darijuš Samii, Aleksandar Horvat, Olivera Drezgić, Žarko Dimić, Miloš Cvjetićanin, Aleksandar Kozlica i drugi saradnici. Posebnu zahvalnost priređivač duguje recenzen-tima: prof. dr Aleksandru Kasašu i doc. dr Slobo-danu Bjelici. Bez finansijske podrške Gradske uprave za kulturu Novog Sada i razumevanja gospođe Milanke Brkić objavljivanje ove knjige bilo bi praktično nemoguće. Hvala svima!
U ovom predgovoru treba nešto reći i o istorijskom kontekstu zbivanja koja se opisuju u priređenom elaboratu, čijem razumevanju, za period 1941. godine, i sam elaborat odlučujuće doprinosi.
Srem između dva svetska rata
(1918–1941)
Srem kao pogranična oblast između Kraljevine Srbije i Austro-Ugarske tokom Prvog svetskog rata (1914–1918) bio je svedok napada Austro-Ugarske na Srbiju 1914. i njenih prvih poraza u Cerskoj i Kolubarskoj bici, kao i prodora Srpske vojske preko Save u sektoru Zemuna i Sremske Mitrovice.1 Odnos prema ratu sremskih Hrvata, Nemaca i Mađara u odnosu na sremske Srbe bio je različit, tj. suprotan. Srbi iz Srema su od pro-mene dinastije u Srbiji 1903. godine razvili široku i svestranu saradnju sa Srbijom, a od njenih uspeha tokom Prvog i Drugog balkanskog rata (1912–1913) polagali u nju svoje nade za sop-stveno oslobođenje i prisajedinjenje Srema Srbiji. 2 Austro-Ugarska je početkom Prvog svet-skog rata povela oružani rat protiv Srbije ali i svestrani, sveobuhvatni i brutalni unutar-državni rat protiv Srba, naročito u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, Sremu i drugim vojvođanskim oblasti-ma.To se ogledalo u hapšenju svih viđenijih Srba, njihovom izvođenju pred vojne sudove, njihovoj internaciji u logore Nežider i Aradska tvrđava, zabrani ćirilice, zabrani svih srpskih listova, kulturnih, naučnih i prosvetnih ustanova, prisilnoj mobilizaciji, oduzimanju crkvenih zvona itd.
Sremski Srbi su napad Austro-Ugarske na Srbiju dočekali sa zebnjom. Nasuprot tome, kao i u celoj Austro-Ugarskoj, Nemci, Mađari i Hrvati u Sremu radovali su se ratu protiv Srbije. Sremci su u listu Hrvatski branik, povodom objave rata od 29. jula 1914. mogli da pročitaju: «Odluka je pala, a glasi rat!… Rat sa Srbijom da se ta zemlja bombaša i atentatora, zemlja kraljeubica, jednom za vazda osetljivo, teško kazni…» 3 Srbi koji su bili na vlasti u Sremu odmah su smanjeni, ka npr. gradonačelnik Sremske Mitrovice Teodor Vasi-lić.4 A ofanziva srpske vojske u Srem 6. septem-bra 1914. godine, pored ostalog, imala je za posledicu potpuno uništenje sela Jarak, što su kao odmazdu učinile austro-ugarske vojne snage.
Velika Mekenzenova ofanziva protiv Srbije počela je 5. oktobra 1915. godine. Srbija je bila pregažena i okupirana, jer se njena vojska nije mogla odupreti istovremenom napadu nemačkih, austro-ugarskih i bugarskih trupa – sa severa, sa zapada i sa istoka. Ali, Srbija je sačuvala državne institucije i vojsku, koja je posle albanske golgote i Krfa prebačena na Solunski front. S druge strane, Sremci Srbi, a donekle i ostali Sloveni, pa među njima i Hrvati na Istočnom, ruskom frontu, bilo kao zarobljenici ili prebezi na rusku stranu, stupali su (od 1916) u Srpsku dobrovoljačku diviziju koja je formirana u Odesi. Tokom 1917, a naročito u leto 1918. u Sremu se formirao «zeleni kadar» od vojnika koji više nisu hteli ratovati za Austro-Ugarsku.
Probojem Solunskog fronta 15. septembra 1918. godine, Srpska vojska je, zajedno sa silama Antante, a naročito francuskim trupama, izbacila iz rata Bugarsku i Tursku i do kraja oktobra oslobodila predratnu Srbiju i Crnu Goru.
Razbijena austro-ugarska vojska oktobra me-seca povlačila se iz Srbije kroz Srem prema severu. Saveznici su odredili demarkacionu liniju između ratujućih strana daleko od bivših granič-nih reka Save i Dunava: Lipova na Morišu u Banatu, Morišem do ispod Segedina, iznad Subotice i Baje u Bačkoj i Meček planinom iznad Pečuja sve do Barča na Dravi u Baranji. 5 Srpske trupe su početkom novembra prešle Dunav, Savu i Drinu i gonile odstupajućeg neprijatelja. Već 5. novembra 1918. godine Peti pešadijski puk, prešao je iz Mačve u Srem preko pontonskog mosta u Sremskoj Mitrovici. Trupe Druge srpske armije, kojoj je taj puk pripadao, zauzele su Srem i pro-dužile preko Oseka u Baranju, kao i Bačku, a trupe Prve armije zauzele su Banat, dosežući de-markacionu liniju pre Beogradskog primirja (13. novembra 1918) između novoformirane Mađar-ske i saveznika.
Oslobođenje Srema, kao i Banata, Bačke i Baranje, omogućilo je slobodno sazivanje Rum-skog zbora 24. novembra i Velike narodne skupštine Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena 25. novembra u Novom Sadu, koji su doneli odluke o otcepljenju ovih teritorija od Ugarske i njihovom prisajedinjenju Kraljevini Srbiji. U sastavu Srbije one su 1. decembra 1918. ušle u novoproglašeno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca na čelu sa dinastijom Karađorđevića.6 Posle dvesta godina prestala je vladavina Austrije, odnosno Austro-Ugarske u Sremu.
U novonastaloj Kraljevini Srba, Hrvata i Slove-naca, Srem, odnosno Sremska županija, postao je jedna od 33 oblasti u državi, a od 1929. godine bio je (većinom) u sastavu Dunavske banovine, čije je sedište bilo u Novom Sadu. Jedan deo Srema privremeno je bio u sastavu Drinske bano-vine sa sedištem u Sarajevu, a najzapadniji deo u sastavu Savske banovine sa sedištem u Zagrebu.
I pored proklamovanog jedinstva «troplemenog naroda», a od 1929. i integralnog jugoslovenstva, srpsko-hrvatsko rivalstvo u Sremu (i susednoj Slavoniji, kao i u drugim mešovitim srpsko-hrvatskim krajevima) nije prevazilaženo, već se održavalo, a pred kraj ovog perioda i pojačavalo. To je došlo do izražaja i prilikom stvaranja Bano-vine Hrvatske (1939), u koju je, nerezonski s nacionalnog stanovišta, ušao znatan deo zapad-nog Srema, a Banovina Hrvatska počela delovati kao država u državi, koja je antijugoslovenski i antisrpski usmerena. To se izuzetno osetilo u Sremu. U Sremu su Srbi bili najbrojnije stanov-ništvo. Zatim po brojnosti dolaze Hrvati, Nemci, Slovaci, Rusini, Romi, Jevreji. Pred Drugi svetski rat sremske Nemce, kao i sve Nemce u Kraljevini Jugoslaviji, zahvatio je talas nacističke indoktri-nacije, samoorganizovanja i projektovane uloge «pete kolone».
Posle sloma Kraljevine Jugoslavije u April-skom ratu 1941. godine i njenog komadanja, anti-srpstvo, kao i antijevrejstvo, posebno je izraženo u novoformiranoj kvislinškoj Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, na čelu sa vođom hrvatskog ustaškog pokreta Antom Pavelićem. Uz Srbe i Jevreje, na meti su bili i Romi (Cigani).
U Nezavisnoj Državi Hrvatskoj Srbi nisu ni priznavani kao narod, a budući da su predstavljali trećinu populacije NDH, za njih je usvojen hrvatski ustaški princip: trećinu pobiti, trećinu proterati, trećinu prevesti u katoličku veru i pretvoriti u Hrvate. Za ostvarenje tog cilja bili su angažovani svi resursi Nezavisne Države Hrvat-ske, svi državni organi, represivni i ideološki, kao i većinsko raspoloženje Hrvata kao naroda. Taj princip je naročito intenzivno sprovođen u Sremu.
Nezavisna Država Hrvatska
(1941–1945)
Nezavisna Država Hrvatska (NDH) proglašena je 10. aprila 1941. godine u Zagrebu, još dok je trajao Aprilski rat sila Osovine protiv Kraljevine Jugoslavije 6–17. aprila 1941. Proglašenje je iz-vršio «vojskovođa» Slavko Kvaternik, penzioni-sani austro-ugarski pukovnik, u ime Ante Pave-lića, poglavnika ustaške organizacije, koji se još nalazio u fašističkoj Italiji. Proglašenje NDH objavljeno je na naslovnoj stranici zagrebačkog lista Hrvatski narod i saopštenjem na zagrebačkoj radio-stanici. Istovremeno je objavljena izjava Vlatka Mačeka, vođe uticajne Hrvatske seljačke stranke (HSS) i potpredsednika jugoslovenske kraljevske vlade, kojom se hrvatski narod poziva da se pokorava novouspostavljenoj vlasti i stavlja čitava infrastruktura vlasti Banovine Hrvatske na raspolaganje ustaškim vlastima.7
Po povratku u Zagreb 16. aprila 1941. godine Ante Pavelić je imenovao „Prvu hrvatsku državnu vladu“.
Kraljevina Jugoslavija je u Aprilskom ratu uni-štena a potom i raskomadana: pored NDH, sa nemačkom i italijanskom zonom uticaja, pojedine delove prisvojili su sebi okupatori, tako da je Trećem Rajhu pripao najveći deo Slovenije (Dravska banovina), Hortijevoj Mađarskoj Bačka i Baranja iz Dunavske banovine, Međimurje iz Banovine Hrvatske i Prekomurje iz Dravske banovine, Bugarskoj istočni delovi Srbije (delovi Moravske banovine) i Makedonija (Vardarska banovina), Velikoj Albaniji prostor Kosova i Metohije (do Ibra na severu – Kosovska Mitro-vica je bila u sastavu Nedićeve Srbije pod nemačkom okupacijom), Crna Gora je bila italijanski protektorat, a Nedićeva Srbija (sa Banatom, gde su stvarnu vlast držali Nemci) pod nemačkom okupacijom. U sastavu NDH, pored Hrvatske, Slavonije i najvećeg dela Dalmacije (značajan deo srednje Dalmacije s jadranskim ostrvima pripao je Italiji, kao i ostatak Slovenije), spadale su još Bosna, Hercegovina i Srem.
Nezavisna Država Hrvatska u administrativ-nom pogledu, nakon učvršćivanja vlasti, bila je organizovana u 22 «velike župe», sa nižim jedini-cama: «kotarevima i obćinama». Glavni grad Zagreb imao je poseban status, u rangu velike župe.
Margita Rosenzweig i Josip Rosenzweig, baba i deda urednika časopisa Lamed, u Dubrovniku dvadesetih godina prošlog veka. Ubijeni su u tzv. akciji Viktora Tomića avgusta 1942. godine u Manđelosu kraj Rume
Na čelu velikih župa bili su veliki župani, a upravu nižih teritorijalnih jedinica vodila su kotarska odnosno opštinska „poglavarstva“ na čelu sa „predstojnicima“. Na čelu poglavarstava stajali su istaknuti ustaški prvaci ili pojedinci iz desnog krila HSS, koji su već imali ili su prihvatili hrvatsku ustašku ideologiju i bili spremni da je sprovode u praksi. Područje Srema bilo je obuhvaćeno Velikom župom Vukom sa sedištem u Vukovaru, izuzev županjskog kraja.
Po dolasku na vlast hrvatska ustaška organi-zacija teži da postane masovni pokret, u odnosu na prethodnih desetak godina kada je predstav-ljala malobrojnu terorističku organizaciju još pre rata «zakletih ustaša», koja je najvećim delom bi-la u izbeglištvu (u Mađarskoj, a najviše u Italiji).
U zagrebačkom listu Ustaša to je izraženo na sledeći način: „U ustaškoj hrvatskoj državi, koju su stvorili poglavnik i njegove ustaše, mora se ustaški misliti, ustaški govoriti i što je najglavnije – ustaški raditi. Jednom riječi, čitav život u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj mora biti ustaški.“8
Na jedinstvo, čak identitet hrvatstva i ustaštva često je ukazivao poglavnik NDH Ante Pavelić: «Novo pokoljenje Hrvata mora biti ne samo hrvatsko,… nego mora biti u potpunom smislu ustaško. Jer Hrvata je i prije bilo, ali nije bilo ustaša, a dok nije bilo ustaša, nije bilo ni hrvatske države. Kad ubuduće ne bi bilo ustaša, ne bi bilo ni hrvatske države».9 Prema tome, hrvatsko usta-štvo je suština Nezavisne Države Hrvatske.
Celokupna delatnost hrvatskog ustaškog pokre-ta u NDH podeljena je na tri „grane“: političko-organizaciona, koja je imala osnovni cilj «organi-ziranja u organizacije Ustaškog pokreta, te duševni odgoj članstva i pučanstva uobće», i organizovanje omladine u Ustaškoj mladeži;
Ustaška vojnica – vojna formacija ustaške organizacije po uzoru na fašističko-nacističke vojne formacije (kao što su «crne košulje» i SS), izvan redovnih državnih vojnih formacija (npr. Wermacht-a) koje su u NDH predstavljali domo-brani, a pod neposrednom potčinjenošću poglav-niku Paveliću. Jedinice Ustaške vojnice bile su roj, vod, satnija i bojna, a mogle su biti formirane i veće jedinice kao što je sdrug. Glavni stožer Ustaške vojnice delio se na šest službi: bojna na službi pri Poglavniku, redovne djelatne bojne, pripremne ustaške bojne, pričuvne ustaške bojne, ustaški podmladak i vojno-radna služba;
Treća grupa bila je Ustaška nadzorna služba (UNS), koja vrši nadzor nad celokupnim radom upravnih i ustaških ustanova i trebala je „spre-čavati svaku djelatnost koja bi ugrožavala slobo-du i nezavisnost Nezavisne Države Hrvatske, mir, spokojnost i sigurnost hrvatskog naroda i teko-vine oslobodilačke borbe Hrvatskog ustaškog pokreta“.10
Ustaška nadzorna služba (UNS) se sastojala iz četiri ureda:
1/ Ustaško redarstvo – ured je vodio političke predmete, a imao je tri odseka: komunistički, židovski i srpski; 2/ Ustaška obaveštajna služba – ured je vršio hapšenja i provodio istrage; 3/ Usta-ška obrana – ovaj ured predstavljao je posebnu vojno-policijsku formaciju u čijoj nadležnosti su bili i koncentracioni logori, a formirao je i poseb-ne jedinice kao na primer. Prvi ustaški obrambeni sdrug (Jasenovački obrambeni sdrug) i 4/ Osobni odjel. Kasnije je formiran i peti «ured»: Ustaška sigurnosna služba – koja takođe vrši hapšenja i isleđivanja i organizuje Pavelićevu «tjelesnu stražu».
Organizacija ustaškog pokreta u NDH ustro-jena je «Odredbom o sastavu i djelovanju usta-škog pokreta» iz juna 1941. i «Propisnika o zada-ći, ustrojstvu, radu i smjernicama Ustaše – Hrvat-skog oslobodilačkog pokreta» iz avgusta 1941. godine.11
Na čelu ustaškog pokreta je «poglavnik» sa «doglavničkim vijećem» koje ima 12 «doglav-nika» i 6 «poglavnih pobočnika». Organizacijama na terenu rukovodi «postrojništvo» koje se deli na: 1/ «upravno zapovjedništvo ustaša», koje je podeljeno na stožere, logore, tabore i zbirove, 2/ «upravno zapovjedništvo ustaške mladeži» («zapovjedništvo muške ustaške mladeži» i «zapovjedništvo ženske ustaške mladeži»), 3/ «upravno zapovjedništvo ženske loze ustaškog pokreta», 4/ «upravno zapovjedništvo staleških postrojbi» i 5/ «blagajna».
Glavni ustaški stan (GUS) je «vrhovna usta-nova cjelokupnog ustaškog pokreta». «Ustroj-stvene ustanove» ustaškog pokreta su stožeri, logori, tabori i zbirovi – u njima se «postro-javaju» članovi ustaškog pokreta s ciljem «da se bolje ostvari zadaća pokreta u svim njegovim dielovima». Ove «ustrojstvene ustanove» pokri-vaju određena područja: stožer – područje jedne «velike župe», logor – područje upravnog «kota-ra», tabor – područje jedne upravne «obćine», zbir – područje jednog naselja ili dela većeg mesta.
Oružane snage NDH, prema tome, sačinjava: domobranstvo, kao regularna vojna sila (kopnena vojska, zračne snage i mornarica, kao i legio-narske jedinice), ustaška vojnica12 (jedinice usta-ške vojnice i ustaške milicije – ponekad nazvane i «divlje ustaše») i oružništvo (žandarmerija).
U NDH je živelo oko 3.069.000 Hrvata (50,78%), 1.847,000 (30,56%) Srba, 717.000 (11,86%) muslimana, a ostalih naroda je bilo 410.000 (6,80%), a među njima i 100.000 Nema-ca. Kako su se povukle granice u Dalmaciji, 280.000 Hrvata i 90.000 Srba našlo se pod italijanskom upravom. Muslimani, pre svega u Bosni, proglašeni su «čistim» Hrvatima i Pavelić se naročito trudio da ih približi ustašama, što mu je u velikoj meri i uspelo.13
Velika župa Vuka – Srem u sastavu NDH
Nemačke okupatorske trupe (delovi 46. moto-rizovanog korpusa 2. nemačke armije - 8. tenkovska divizija), prodirući iz pravca Slatina - Osijek, ušle su u Srem još dok je trajao kratko-trajni Aprilski rat. Nemačke trupe stigle su u rejon Ruma - Sremska Mirovica 11. aprila 1941. godine. Odatle je jedan odred 8. tenkovske divizije, na izričiti poziv vođstva Kulturbunda, prešao Dunav te je preko Futoga 12. aprila, praćen motociklistima folksdojčerima, oko 19 sati ušao u Novi Sad, svečano dočekan od celokupnog nemačkog stanovništva, razočaranih Mađara i preplašenih Srba. Mada se ova jedinica u Bačkoj zadržala svega nekoliko sati, u nju je tada i u nekoliko narednih dana iz Bačke stupilo preko 2.000 nemačkih omladinaca. Glavnina 8. tenkov-ske divizije je 12. aprila doprla u rejon Petrova-radina i Zemuna, ušavši, sa grupom folksdojčera koja joj se pridružila, i u Beograd.
Nemačke jedinice aktivirale su u svom nadiranju pripadnike Kulturbunda, ustaše i separatistički orijentisane mesne jedinice Mače-kove «Zaštite». Ovi izdajnici razoružavali su ju-goslovensku vojsku u odstupanju. Domaći Nemci iz Rume i okoline zaplenili su od jedinica jugoslovenske vojske oko 1.500 pušaka, 300 sanduka municije, 200 sanduka granata itd. Folksdojčerske naoružane grupe razoružavale su manje grupe jugoslovenskih vojnika i u Vuko-varu, Inđiji i Pazovi. Ustaše su uz pomoć Mačekove «Zaštite» preuzimali vlast u Šidu, Iloku, Sremskoj Mitrovici i drugim mestima Srema. Isto su činili i folksdojčeri u istočnom Sremu, preuzimajući i vojne objekte. Takođe, koristeći ratnu situaciju, hrvatske ustaše i domaći Nemci započeli su i pljačku srpskih i jevrejskih radnji i ostale imovine.14
Izvestan otpor jugoslovenske vojske na području Srema pružen je samo kod Sremskih Karlovaca i Rume. Kod Sremskih Karlovaca poginulo je 14 nemačkih vojnika i zbog toga je, jer su navodno pomagali odbranu, streljano šest civila. Kod Rume nemačka kolona je zaustavljena na jedan dan, a tom prilikom je hrabro se boreći, poginuo bački Bunjevac Antunović,15 mitraljezac, koji se dobrovoljno javio u jugoslovensku vojsku. Dakle, Srem je brzo pregažen i uspostavljeno je novo stanje: okupacija i formiranje NDH.16 !
Velika župa Vuka sa sedištem u Vukovaru bila je jedna od najvećih župa u NDH (6.385 km2). Srem je, zajedno sa vukovarskim i vinkovačkim srezom, bio obuhvaćen Velikom župom Vukom i poklapao se sa nekadašnjom Sremskom župa-nijom, izuzev županjskog sreza.
Veliku župu Vuku činile su teritorije deset srezova tj. kotareva (Ruma, Stara Pazova, Zemun, Županja(?), Šid, Vinkovci, Vukovar, Mitrovica, Ilok i Irig), sedam gradova (Vukovar, Vinkovci, Sr. Mitrovica, Ruma, Sr. Karlovci, Petrovaradin i Zemun) i 156 opština.17 Odmah po okupaciji na čelo gradskih i seoskih opština postavljena su proverena hrvatska ustaška lica ili pripadnici nemačkog naroda. U deset srezova (kotareva) bilo je šest sreskih načelnika (predstojnika) Hrvata (ustaša) i četiri sreska načelnika Nemca (folks-dojčera), dok je u sedam gradova četiri grado-načelnika pripadalo hrvatskoj, a tri nemačkoj narodnosti. Od 156 opštinskih načelnika bilo je 81 Hrvat i 75 Nemaca. Privremeno se na ovim položajima našao po koji Mađar ili Slovak. Srbi, mada najbrojniji u Sremu, bili su u potpunosti odstranjeni od svih državnih položaja.
U Sremu su tokom Drugog svetskog rata oružano delovali protiv snaga NOP-a i stanov-ništva sva tri dela oružanih snaga NDH - Domobranstvo, Ustaška vojnica i Oružništvo, kao i vojne formacije Vermahta sa vojnim forma-cijama folksdojčera. Po odobrenju nemačkog 50. korpusa, od 30. aprila 1941, u Sremu je NDH mogla da ima svoje garnizone u jačini od 800 vojnika i oficira u Zemunu, Sremskoj Mitrovici i Vinkovcima, a posle i u Petrovaradinu. Prva ustaška jedinica u Sremu, Mitrovačka ustaška bojna, formirana je u jesen 1941. Tokom rata u Sremu će uglavnom delovati dve domaće bojne, VI i XVI, od kojih će prva biti stacionirana u Vukovaru, a druga u Sremskoj Mitrovici. «Od žandarmerijskih (oružničkih) jedinica na teritoriji Srema postajala su žandarmerijska «krila» u Vinkovcima, i Zemunu, sa vodovima u svim sreskim centrima i «postajama» u većim opšti-nama. Žandarmerija je bila prožeta duhom usta-štva i predstavljaće jednu od poluga za brutalno i svirepo razračunavanje sa svim protivnicima stvorenog stanja. Imala je oko 18.000 ljudi.»18
Gradonačelnik Mitrovice postao je advokat Petar Gvozdić, Sremskih Karlovaca Vjekoslav Golubović itd. Na čelu velike župe bio je domaći Nemac Jakob Eliker, a dožupan domaći Hrvat Luka Aždajić. U Zemunu i okolini vlast su preuzeli Nemci. Istočni deo Srema, koji je pored Zemuna, obuhvatio i Staru Pazovu sa okolinom, sve do 10. oktobra 1941. godine bio je pod nemačkom kontrolom kao «interesno područje nemačkog vojnog zapovednika u Srbiji». Nakon toga NDH i na ovom području uspostavlja svoju vlast, a početkom 1942. godine pokreće u Zemu-nu hrvatski ustaški list Graničar. Novo stanje u Sremu oglašeno je i plakatima.19
Po okupaciji Srema i osnivanja NDH ustaški pokret uspeo je da za kratko vreme izgradi mrežu svojih organizacija. U svim mestima sa hrvatskim stanovništvom osnovani su tabori na čelu sa tabornicima, u srezovima (kotarevima) osnovani su logori sa logornicima na čelu, a u Vukovaru je osnovan ustaški stožer na čelu sa stožernikom. Ubrzo su formirane i druge utaške organizaicje: Ženska loza ustaškog pokreta, Ustaška mladež itd. Ustaški pokret, izgrađen na principima rasi-zma i nacionalne netrpeljivosti, postaće u Sremu nosilac masovnih zločina nad srpskim i jevrejs-kim stanovništvom.20
Od prvog dana postojanja NDH usledila je intenzivna «zakonodavna» aktivnost, iako NDH sve do oktroisanog Hrvatskog Sabora iz februara 1942. godine nije imala zakonodavno telo. Hrvatski ustaški zakoni, zakonske odredbe i provedbene naredbe objavljivane su u službenim Narodnim novinama. Već 10. aprila objavljen je Zakon o osnutku vojske i mornarice države Hrvatske (po nalogu Poglavnika: Slavko Kvater-nik). Istog dana objavljena je Provedbena naredba Poglavnikova povjerenika za unutarnje poslove k zakonu o prisezi vjernosti Državi Hrvatskoj (Poglavnikov povjerenik za unutarnje poslove: Dr. Milovan Žanić). Po dolasku Ante Pavelića u Zagreb, on je, uz odgovarajućeg povjerenika, ministra ili predsjednika zakonodavnog povjere-ništva, potpisivao hrvatske ustaške zakone. Zakonska odredba o ukidanju javnog bilješništva objavljena je 18, a Zakonska odredba o izricanju osuda, o nazivima sudova i sudaca i o upotrebi čistoga hrvatskog jezika kod sudova 19. aprila. Istog dana objavljena je Zakonska odredba o imenovanju povjerenika kod privrednih podu-zeća, kao i Zakonska odredba o ukidanju kotara Okučani. Zakonska odredba o zabrani nošenja svih odlikovanja («ordena» i «medalja») bivše Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i bivše Kraljevine Jugoslavije i svih povlastica stečenih tim odlikovanjima, Zakonska odredba o razrje-šenju uporabnih ugovora između samoupravnih tijela i trećih osoba i Zakonska odredba o imovini Sokola bivše Kraljevine Jugoslavije objavljena je 24. aprila. Zakonska odredba o zabrani ćirilice, kao i Provedbena naredba ministarstva unutarnjih poslova o zakonskoj odredbi o zabrani ćirilice (koju je potpisao dr Andrija Artuković, ministar) objavljena je 25. aprila. Zakonska odredba o državljanstvu objavljena je 30. aprila. Sledile su zakonske odredbe o državnom grbu, državnoj zastavi, Poglavnikovoj zastavi, pečatima, Zako-nska odredba o rasnoj pripadnosti, Naredba o izvešćivanju zastava, zakonska odredba o prelasku s jedne vjere na drugu, itd.21
Hrvatske ustaške vlasti na svim nivoima radile su po tim «zakonima», ali i mimo njih. Na primer, u NDH su koncentracioni logori uspo-stavljeni pre njihovog «ozakonjivanja».
Prema tome, i u Sremu su postavljene nove hrvatske ustaške22 ili nemačke nacističke vlasti na svim nivoima, zabranjena je ćirilica, zatvorene su srpske pravoslavne crkve i jevrejske sinagoge, pristupilo se pokušajima pokatoličavanja pravo-slavnih Srba, Srbi su od početka tretirani kao protivdržavni element, postavljeni su komesari u privredna preudzeća, otpočela je pljačka državne i privatne imovine, delu stanovništva je naređeno da se iseli, otpočela je golgota srpskih pravoslavnih sveštenika kao i pljačka crkvene, a naročito manastirske imovine itd.
Hrvatske pretenzije na Srem, zasnovane na tzv, hrvatskom državnom pravu, nikada nisu imale utemeljenje u etničkom sastavu stanovništva Srema, pa ni prilikom formiranja NDH. Naime, od nešto preko 400.000 stanovnika Srema, Srba je bilo preko 50% (202.200) a Hrvata manje od jedne četvrtine (23%). Nemaca je bilo 16% (63.000), Mađara 5% (19.000), Slovaka 3,5% (15.000), Rusina 1,5% (5.000), Jevreja 2.000 i nešto lica ostalih nacionalnosti.
Pored Hrvata, u NDH su izrazito povlašćeni položaj imali domaći Nemci. NDH je 21. juna 1941. godine donela Zakonsku odredbu o privremenom položaju Nemačke narodne skupine u NDH. Ovim «zakonom» svi Nemci u NDH činili su odeljenu, posebnu narodnu skupinu kojoj se priznaje status pravnog lica s javnopravnim ovlašćenjem, na čijem čelu se nalazio folksgrupenfirer. Krajem oktobra 1941. godine donesena je Zakonska odredba o upotrebi nemačkog jezika, nemačke zastave i nemačkih oznaka u NDH. Nemački jezik postaje ravnopravan službeni jezik sa hrvatskim kod svih organa vlasti i sudova. Zavodi, ustanove, šte-dionice itd. u mestima sa više od 20% nemačkog stanovništva opštili su i na nemačkom kao službenom jeziku. Uredbom o nemačkom škol-stvu uspostavljene su nemačke škole, osnovne, stručne i gimnazije
Pored toga, u Sremu su Nemci dobili pravo da formiraju posebne folksdojčerske vojne jedinice u okviru Domobranstva, a to su bile jedinice Ajnzacštafela.
Već u junu i julu 1941. godine počinju masovna ubistva Srba kao civilnog stanovništva, kao i još brojnija pojedinačna ubistva. Na primer, početkom juna 1941. u logoru Jadovno kod Gospića ubijeno je oko 300 Srba i Jevreja iz Mitrovice. Krajem juna streljano je 10 Srba iz Čerevića i Beočina. Krajem avgusta 43 lica iz Suseka i Sviloša osuđeno je na smrt i streljano. I iz drugih sremskih mesta ubijeno je više lica, a mnogi su oterani u logor Jasenovac odakle se nisu vratili. Bogati Jevreji su opljačkani, mnogi ubi-jeni, a ostali su morali nositi žute trake. Odvođeni su na prisilan rad. Slične akcije provođene su i prema Romima. Deo iriških Roma ubijen je na putu za Rumu, ostali su priključeni rumskim Romima i kasnije ubijeni u Jasenovcu. Krajem avgusta 1941. godine hrvatske utaše su ubile arhimandrita manastira Šišatovac, Rafaila Mom-čilovića, akademskog slikara. Ubijena je i mona-hinja manastira Kuveždin mati Paraskeva. Većina sveštanika je logorisana i proterana u okupiranu Srbiju.
Prva mera nove ustaške vlasti bila je uperena protiv srpskog kolonističkog življa. Zakonskom odredbom o nekretninama dobrovoljaca od 19. aprila 1941. godine počela je akcija za iseljenje svih srpskih kolonista koji su se na teritoriju NDH doselili posle 1918. godine. Ovaj proces zahvatio je ne samo Srem, već i Slavoniju. Folksdojčeri su izgon srpskih kolonista obavili u istočnom, a ustaše u ostalom delu Srema. Prisilno iseljavanje iz Srema organizovalo je Državno rav-nateljstvo za ponovu, koje je na «napuštena» imanja useljavalo nove koloniste, većinom Hrva-te, a manjim delom Nemce (20:1 u korist Hrvata).
Srbi su prisiljavani da se pokatoliče. Već 3. maja 1941. doneta je zakonska odredba o prelasku s jedne vere na drugu, a zatim i niz dopunskih odredbi, naredbi, uputstava i okružnica. U akciji pokatoličavanja, pored organa vlasti NDH, aktivno se uključila i katolička crkva. Ministarskom naredbom od 18. jula 1941. godine zabranjen je i sam naziv «srpska pravoslavna vera». Taj naziv je zamenjen nazivom «grčko-iztočna vjera». Negiran je i naziv «Srbin» i «srpsko». Svi su Srbi morali biti Hrvati bez obzira na veru. Pokatoličavanje su provodili hrvatski ustaški upravni organi, ustaški funkci-oneri i katolički sveštenici. Akcijom pokato-ličavanja rukovodio je dr Luka Aždajić, a kao istaknute «djelatnike» u ovoj raboti navodimo župnika Šilovca i katihetu Tetkića iz Sr. Karlo-vaca, župnika Račkog iz Sr. Mitrovice i katihetu J. Markovića iz Zemuna.
Pored opšteg pritiska da se Srbi odreknu pravoslavlja i prime katoličanstvo, u mnogim sredinama silom je iznuđivan «dobrovoljni» pre-lazak: zabrana izlaska izvan sela, zabrana snab-devanja šećerom, soli, šibicama, zabrana proslav-ljanja pravoslavnih praznika, zabrana rada za vreme katoličkih praznika, oročavanje službe državnih činovnika ako ostanu u pravoslavlju, pretnje proterivanjem itd. S jeseni 1941. Sremom je kružio letak «Prijateljski savjet», štampan u Tiskari Đakovačke biskupije, za vreme biskupa Akšamovića koji propagira prednosti prelaska iz pravoslavlja u katoličanstvo, kao i ćirilični, šapi-rografisani leci u istom duhu. Oni koji su prešli u katoličanstvo upisivani su u službene knjige kao Hrvati.
Tokom jeseni i zime 1941/42. godine kampanja prelaska pravoslavnih Srba u katoličanstvo i pohrvaćivanje bila je veoma intenzivna. Ipak, rezultati nisu bili zadovoljavajući, tako da se od proleća 1942. prelazi na drugu varijantu pohrvaći-vanja: stvaranjem „Hrvatske pravoslavne crkve“. Ona je zakonskom odredbom od 3. aprila 1942. i uspostavljena i delovala je do kraja postojanja NDH.
Progoni i preseljenja srpskog stanovništva iz Srema otpočeli su već prvih meseci postojanja NDH. „… Ovo ima biti zemlja Hrvata i nikoga više. Mi to ne tajimo, to je politika ove države, i kad to završimo, izvršićemo samo ono što piše u ustaškim načelima.“ – rekao je jedan od ministara ustaške vlade u Zagrebu. Pod udar su došli svi kolonisti dobrovoljci Prvog svetskog rata, naseljeni posle 1918. godine, pa čak i oni Srbi koji su se u Srem doselili posle 1900. godine. Plakatima je oglašavano koje kategorije stanov-ništva moraju da napuste NDH. Marko Lamešić, ustaški poverenik za „istočnu Slavoniju“ potpisao je plakat po kojem svi Srbi naseljeni u Sremu posle 1918. moraju da napuste NDH. Preseljenja su počela već krajem aprila 1941. (dobrovoljačko selo Žarkovac kod Putinaca), nastavljena tokom maja (po naređenju Aleksandra Riga, od 28. maja 1941. „svi Srbi koji nisu zavičajni u Rumi pozivaju se da Rumu imadu u roku od 8 (osam) dana napustiti…“) i juna (poziv Gradskog pogla-varstva u Rumi da svi „Srbijanci“, doseljeni od 1900. godine, moraju napustiti ovo područje). Tokom juna 1941. svi sveštenici SPC su uhapšeni i proterani u okupirano područje Srbije. Proterivanje Srba se nastavilo i sledećih meseci.
Imovina proteranih, nepokretna i pokretna, postajala je vlasništvo NDH i dodeljivana je tzv. Pavelićevim kolonistima, koji su u Srem dospeli iz nerazvijenih krajeva Bosne, Hercegovine i Hrvatske, u kojima je bio intenzivan narodno-oslobodilački pokret. Mnogi od njih ostali su u Sremu i posle Drugog svetsog rata, a neki su preseljeni u Baranju.
Postojali su ustaški planovi da se Srem potpuno očisti od većinskog srpskog stanov-ništva, ali su taj plan osujetili Nemci zbog ekono-mske važnosti Srema za ratne napore Trećeg Rajha.
Da je postojao plan da se Srbi potpuno očiste iz NDH, bilo milom bilo silom, svedoči i tekst u listu Hrvatski narod od 7. jula 1941. godine u kome piše: «U Nezavisnoj Državi Hrvatskoj ne-ma srpskog naroda, nema tzv. pravoslavne crkve… U Hrvatskoj ne može biti Srba i pravo-slavlja a Hrvati će se pobrinuti da se to čim prije ispuni.» Mile Budak, ustaški funkcioner i ministar, rekao je već 8. juna u Vukovaru da je ustaška lozinka za Srbe Ili se prikloni, ili se ukloni, što znači ili se pokatoliči i postani Hrvat, ili se iseli. Na mesto iseljenih Srba doveli bi se ustaški kolonisti iz pasivnih krajeva NDH, čime bi se radikalno promenila etnička slika Srema. Međutim, ustaški planovi nisu bili identični sa nemačkim planovima, kao i ratnim potrebama. Jer, Srem je bio žitnica. Zbog toga su Nemci isposlovali da se u ugovoru o predaji istočnog Srema NDH (4. tačka ugovora od 25. septembra 1941. godine) ova obaveže da neće «prouzro-kovati ili pospješiti iseljenje Srba iz ovog područja niti izvlastbom niti kojim drugim poseb-nim pritiskom.»23
Zigfrid Kaše, nemački poslanik u Zagrebu, uputio je 10. jula 1941. godine izveštaj u Berlin o stanju u Hrvatskoj, ukazujući na ustaški teror nad Srbima: «Srpsko pitanje se tokom nekoliko poslednjih dana veoma zaoštrilo. Bezobzirnost sa kojom se vrši iseljavanje, kao i mnoge zle propratne pojave, brojni teroristički postupci daju povoda, čak i trezvenijim hrvatskim krugovima, za ozbiljnu zabrinutost.» Kaše dodaje da su slučajevi terorizma i raznih delikata ustaša prema srpskom stanovništvu u mnogim oblastima NDH beleženi i ranije.
Istog dana kada je Hitlerova Nemačka napala Sovjetski Savez, u Sremskoj Mitrovici su pohap-šeni komunisti i njihovi simpatizeri. U Fruškoj Gori su se pojavili prvi partizani, koji su 6. avgusta izveli svoju prvu akciju - oslobođenje troje rodoljuba zatočenih od ustaša u Bešeno-vačkom Prnjavoru. Oslobođenje komunista iz Sremskomitrovačke kaznionice organizovano je 22. avgusta. Učestale su sabotažne i oružane akcije partizana na više lokacija u Sremu. Ustaške i nemačke vlasti su na prve znake oružanog otpora u Sremu provele masovna hapšenja. Ipak, Fruškogorski partizanski odred nastavio je tokom jeseni 1941. mobilizatorski organizacioni rad po selima, a pokrenuti su i partizanski listovi Fruškogorski partizan i Naša borba. Tokom decembra Okružni komitet KPJ za Srem štampao je letak Dole sa pokrštavanjem.
Tokom januara 1942. narodnooslobodilački pokret u Sremu pretrpeo je značajne gubitke. Posle napada Fruškogorskog partizanskog odreda na Martince (26. februara 1942), partizani su izgubili pedesetak boraca. Iako su partizani nastavili napade na ustaše i Nemce, u njihove redove veliku zabunu je unelo pismo J. B. Tita o potčinjavanju sremskih partizana Glavnom štabu NOPO Hrvatske (pisano 9. januara 1942).
Početkom 1942. godine oslobodilački pokret u Sremu, u vidu Fruškogorskog i Podunavskog partizanskog odreda, koji su delovali po Fruškoj gori, i Bosutske čete, koja je akcije izvodila u jugozapadnom Sremu, od ovog strateškog pod-ručja je načinio nemirno i nesigurno područje. Da bi sprečile svaki otpor, vlasti NDH su obrazovale vanredne sudove sastavljene od jednog „profe-sionalnog“ sudije i dva porotnika – ustaška funk-cionera, koji su bili preki i pokretni, i koji su uvek presuđivali smrtnu kaznu. Za jednog poginulog ustašu streljalo se deset Srba talaca. Početkom juna 1942. godine formirana je Istražna komisija, koja je najpre u Rumi, gde je šef policije bio Anton Bauer24 , otpočela teror. Nevini Srbi su streljani ili slati u Jasenovac.
Na učestale napade partizana tokom proleća 1942. ustaše su odgovorile streljanjem 280 Srba – seljaka u Fruškogorskom selu Grgurevci (6. juna). S približavanjem leta sremski partizani (Fruškogorski partizanski odred, Podunavski partizanski odred i Bosutska partizanska četa) nastojali su da akcije prenesu i na ravni Srem, kako bi ugrozili žetvu i naneli štetu i ustašama i Nemcima. Zbog toga je protiv njih, ali i protiv Srba kao naroda, pripremljena velika ofanziva: policijsko-sudsko-teroristička akcija Viktora Tomića i nemačko-ustaška vojna operacija «Borovski». (O akciji Viktora Tomića Pokrajin-ska komisija za utvrđivanje ratnih zločina oku-patora i njihovih pomagača sačinila je posle rata elaborat, koji je ovaj autor objavio 2010. godine). Operacija «Borovski», pod komandom nemačkog generala Borovskog, izvedena je snagama od oko 17.000 Nemaca, ustaša i domobrana. Nemačke jedinice postupale su u Sremu kao i u prethodnoj akciji na Kozari i Prosari. Uz nešto partizanskih gubitaka (50 poginulih), uglavnom su stradali civili Srbi po selima i fruškogorskim zbegovima. Akcija Viktora Tomića i operacija «Borovski» odnele su 6.000 srpskih života u Sremu.
Margita i Josip Rosenzweig, baba i deda urednika časopisa Lamed, u Dubrovniku dvadesetih godina prošlog veka. Ubijeni su u tzv. akciji Viktora Tomića avgusta 1942. godine u Manđelosu kraj Rume
Od početka avgusta do sredine septembra 1942. godine u Sremu je provođena tzv. akcija Viktora Tomića. U „Otvorenoj zapovijedi“ GUS-a od 9. avgusta formirano je „Više redarstveno povjereničtvo“ za područje Velike župe Vuka, sa sedištem u Vukovaru, na čelu sa Viktorom Tomićem, ustašom iz najbližeg Kvaternikovog25 i Pavelićevog okruženja.26 Njegov zamenik je bio Oktavijan Svežić.
Uz dodatno ograničavanje preostalih sloboda stanovništva, usledila su masovna hapšenja po Sremu, ekspresna „suđenja“ i streljanja. Hapšenja u Sremskoj Mitrovici počela su već 6. avgusta, nastavljena 10. u istom gradu, i produžena svakog narednog dana po celom Sremu. Neki su završili u Jasenovcu, odakle se nisu vratili, a ostali su streljani na Dudiku kod Vukovara, a potom u Sremskoj Mitrovici, kao i na drugim lokacijama. Do polovine septembra 1942. godine „akcija“ je obuhvatila skoro sva sremska mesta.
U nekim slučajevima, kao npr. 3-5. septembra, u Sremskoj Mitrovici nevini Srbi su streljani i bez presude Pokretnog priekog suda. Tada su bile i najbrojnije žrtve po jednom danu.
U toku Tomićeve „akcije“ streljan je i poznati srpski slikar Sava Šumanović, u noći između 30. i 31. avgusta, na Mitrovačkom groblju.
Tokom Tomićeve akcije ubijeno je oko 6.000 muškaraca, žena, staraca i dece, a uhapšeno je preko 10.000 osoba, isključivo civilnog stanov-ništva.
Paralelno sa „policijskom akcijom“ Viktora Tomića u Sremu je provođena i vojna operacija protiv partizana u Fruškoj gori. Operativna gurpa „Borovski“ primenjivala je metode sa Kozare, Prosare, Papuka i Psunja, tako da su opet najviše stradali Srbi civili. Ustaško-domobranske i nemačke jedinice streljale su civile na licu mesta ili su ih sprovodile u logor u Zemun, a zatim na rad u Nemačku ili u Mitrovicu, gde nisu preživeli.
Odmazde prema nevinom civilnom srpskom stanovništvu bile su konstanta svake endehazijske ili nemačke policijske i vojne akcije. „Svaka mera odmazde je bila pedantno oglašavana preostalom stanovništvu. Širom Srema su kružili oglasi u kojima su, uobičajenom terminologijom, opisi-vani događaji, najčešće partizanske akcije zbog kojih se odmazda preduzima, zatim se saopštava odluka nadležnog organa o streljanju predviđenog broja talaca, da bi na kraju bila data njihova ime-na, veroispovest, godine i mesto boravka. Najveći broj ovakvih oglasa datira upravo iz 1942.“ 27
Tokom 1943. godine odmazde nad Srbima su nastavljene. Svaki napad na železničku prugu imao je za posledicu vešanje određenog broja Srba, naravno nevinih. Uz to, paljene su crkve, a mnogi Srbi oterani u logor „Sajmište“ kod Zemuna. Paljena su i sela, a muškarci, žene i deca ubijani gde su i zatečeni.
Glez fon Horstenau, kao opunomoćeni nemački general u NDH, brinuo se da železnička pruga Zagreb - Zemun funkcioniše. Zbog sabota-ža na pruzi stradavali su nevini: «Pri tom sam, kao usput, napomenuo: ni streljanjem talaca ništa se ne postiže. Streljaju se redovno oni koji nisu krivi, a šta ima za posledicu - to da se broj ustanika povećava regrutacijom u ustaničke redove rođaka ubijenih.»28
«Zahvaljujući Rendulićevom naređenju, sve glavne železničke saobraćajnice okićene su obe-šenim ljudima. Time se, ipak, sabotaže protiv železničkih saobraćajnica nimalo nisu smanjile. Naprotiv, sada su postale još češće.»29
U jesen 1943. godine pravu pustoš u Sremu načinile su jedinice 1. kozačke konjičke divizije, koja je, prebačena iz Poljske, učestvovala u voj-nim operacijama nemačko-domobranskih snaga. Pod komandom Nemaca ovi „belogardejci“ i „kozaci“ i Čerkezi regrutovani od sovjetskih za-robljenika, činili su, najpre, mnoga zverstva u istočnom delu Srema, a njihove brutalnosti obuhvatile su i mnoga sela severnog kao i južnog Srema (područje Bosutskih šuma), u drugom delu ove jesenje ofanzive.
Borbene aktivnosti sremskih partizana u istoč-noj Bosni i Sremu tokom zime 1943/1944. izazvale su zamašnu ofanzivnu operaciju protiv njih neprijateljskih snaga. «Sa tim ciljem u Srem je iz Nemačke dovedena za borbu s partizanima specijalno obučena 13. SS-divizija, nazvana «Handžar». Formirana u maju 1943. od dobro-voljaca kvislinga (Muslimana, Albanaca i Hrvata-ustaša), divizija je bila na višemesečnoj speci-jalnoj pripremi u Šleziji, da bi sredinom februara 1944. bila dovedena u Srem i raspoređena duž pruge Ruma - Vinkovci. Imala je 19.000 vojnika. Komandant divizije Sauberc Vajt i ostalo koman-dno osoblje bili su Nemci.»30 Narod je pripadnike ove jedinice nazivao «fesaroši», zbog fesova koje su nosili, a po zlu je ostao upamćen 1. (šiptarski) bataljon 28. puka, koji je, uz druge manje sastave, popalio sela oko Bosutskih šuma i iza sebe osta-vio mnoge nevine žrtve među Srbima u Sremu (Sremska Rača - 370 ubijenih, Bosut - 212 ubijenih, Morović - 100 ubijenih, Jamena - 50 ubijenih, Kuzmin, Batrovci, Bačinci, Berkasovo, Sremske Laze i Višnjićevo). Ova jedinica je operacije protiv partizana i civila od sredine mar-ta nastavila u istočnoj Bosni.
«Sela koja oni osvoje nemačka komanda im prepusti da ih slobodno opljačkaju. Kada uđu u osvojeno selo muškarce pobiju, a žene siluju, a celokupna imovina pripada njima. Takvi su i kozaci, koji naročito vole konje, ali i svinje… No, moram da priznam da SS divizija Princ Eugen sastavljena od Nemaca folksdojčera mnogo ne zaostaje za njima.»31
Strahoviti zločini desili su se u Sremu i početkom 1944. godine kada je ovde operisala SS „Handžar“ divizija. U selu Jamena, Sremska Rača, Bosut i Batrovci ubijali su i klali sve što su zatekli, a mnoge ljude su spalili u sopstvenim kućama. Neke su sekli na komade. O zlodelima ove hrvatsko-nemačke jedinice, sastavljene pretežno od muslimana, osvedočio se i šef Engleske misije pri NOVJ.
Tokom maja 1944. godine, u istočnom Sremu, desili su se novi zločini okupatora nad civilima. »U Sremu je već duže aktivan… šef hrvatsko-nemačke policije SS-grupenfirer Kamerhofer. Njegovi ljudi počinili su brojne svinjarije.»32 U leto 1944. godine tokom neprijateljske ofanzive „Žitni cvet“ (Kornblume), od 14. juna do 6. avgusta, ponovo je masovno stradalo civilno stanovništvo.
Da bi zaštitio svoj saobraćaj na sremskim prugama (Beograd - Zagreb i Beograd - Novi Sad) i prisvojio žetvu na poljima Srema neprijatelj je krajem proleća 1944. godine pripremio višefaznu operaciju protiv snaga NOB pod nazivom «Žitni cvet». Ofanziva u kojoj je učestvovalo 15.000 vojnika nemačko-hrvatskih snaga otpočela je 14. juna. Delovi 13. SS-divizije «Handžar», 606. puka za osiguranje komuni-kacije, 1, 2. i 3. policijskog puka «Hrvatska», 1. i 18. policijskog bataljonaa predstavljale su nemač-ke, a 6. bataljona (ustaški) i 7. domobranska sremska brigada, kao i vazduhoplovni školski puk, predstavljale su hrvatske snage. Najpre je napadnuta Fruška gora, potom sremsko Podu-navlje, zatim jugoistočni Srem i na kraju jugo-zapadni Srem. Tokom ove neprijateljske opera-cije spaljeno je više stotina kuća, ubijeno preko 100 civila i odvedeno u ropstvo preko 300 lica.
Sredinom septembra 1944. godine počinje rasulo neprijateljskih oružanih snaga u Sremu. Tada mnogi domobrani menjaju stranu i pridružuju se oružanim snagama NOB. O tome da su Nemci i ustaše i dalje jake u Sremu svedoči neuspeo pokušaj osvajanja Iloka krajem septem-bra 1944, kao i višemesečni Sremski front u zapadnom Sremu, koji je probijen tek sredinom aprila 1945. godine, po cenu ogromnih žrtava na strani neiskusnih, sveže mobilisanih boraca Jugo-slovenske armije.
Stradanje Srba, Jevreja i Roma iz Srema u koncentracionim logorima, počev od Jadovna, Jasenovca i Stare Gradiške do Sajmišta i logora u Nemačkoj, bilo je svih ratnih godina konstanta. U Sremu nije bilo dugotrajnih logora, izuzev Saj-mišta, ali su privremeni logori postojali u Vuko-varu, Vinkovcima, Zemunu, Sremskim Karlov-cima, Jarku itd. Postojali su i sabirni centri u više mesta Srema.
Sremci su tokom Drugog svetskog rata bili izloženi i mobilizaciji u radne jedinice NDH, kao i za rad u Nemačkoj.
Posebno poglavlje tragične sudbine Srema i Sremaca tokom Drugog svetskog rata i postojanja NDH predstavlja stradanje kulturno-istorijskih, verskih i civilnih objekata, viševekovne baštine srpskog naroda. Svi manastiri su uništeni ili opljačkani, mnoge seoske crkve uništene, pokretna kulturna dobra opljačkana ili preneta u Zagreb. „Ni u jednoj oblasti porobljene Evrope nije uni-šteno toliko kulturno-istorijskih spomenika i verskih objekata kao u NDH“.33 To posebno važi za Srem. Uništena je ili preuzeta imovina Srpske pravoslavne crkve i sva imovina bivše Karlovačke mitropolije. Sva imovina srpskih prosvetnih, kulturnih, sportskih, pevačkih, sokolskih, dobrotvornih, vatrogasnih, pozorišnih društava i ustanova uzurpirana je. Isto se desilo i sa jevrej-skom imovinom. Stradale su i škole.
Poslednje stradanje Sremci su doživeli prilikom povlačenja nemačkih okupatora i držav-nog aparata zločinačke Nezavisne Države Hrvat-ske. „Bilo je primera streljanja, klanja, vešanja, spaljivanja. Većinu zločina ove vrste pratilo je i uništavanje imovine, spaljivanje kuća, verskih objekata, uništavanja saobraćajnica i pljačke.“34
Civilnih žrtava u Sremu bilo je 32.000 a vojničkih, boraca protiv fašizma, 10.000 lica. A sve je to počelo napadom nacističke Nemačke na Jugoslaviju i formiranjem NDH, o čemu svedoči priređeni elaborat u ovoj knjizi.
6. april 2013.
Predgovor iz knjige Početak okupacije i stvaranje NDH kao i prvi meseci „državno-pravnog“ uređenja koju je priredio dr Drago Njegovan
a izdali Malo istorijsko društvo – Novi Sad i IK Prometej iz Novog Sada.
1 Vidi: Jovan Udicki, Sremska Mitrovica u prvom svetskom ratu, Muzej Srema, Sremska Mitrovica, inv. br. 1392; Toša Iskruljev, Raspeće srpskog naroda u Sremu i Madžari, Novi Sad 1956.
2 Tokom zagrebačkog «veleizdajničkog procesa» 1908. godine bili su uhapšeni dr Žarko Miladinović iz Rume, Svetislav Novak iz Vukovara i Jovan Udicki iz Sremske Mitrovice.
3 Vidi: Petar Milošević, Dušan Vuletić, Bora Čekerinac i Radomir Prica, Sremsko-mitrovačka hronika, Novi Sad 1987, str. 62–77.
4 Isto, str. 65.
5 Drago Njegovan, Prisajedinjenje Srema, Banata, Bačke i Baranje Srbiji 1918, drugo dopunjeno izdanje, Muzej Vojvodine, Novi Sad, 2001, str. 22–23.
6 Isto, str. 44–46.
7 Čitavu akciju otcepljenja Hrvatske od Jugoslavije i proglašenja NDH vodio je Edmund Fezenmajer (E. Veesen-mayer), specijalni opunomoćenik ministra inostranih poslova nemačkog Rajha Joakima Ribentropa (J. v Ribentrop). Budući da Nemci nisu bili ubeđeni da će Vlatko Maček kao vodeći lider Hrvata odgovarati njihovim zahtevima, jer, kako izveštava nemački generalni konzul u Zagrebu Frojnt (A. Freundt), „njegovi napori usmjereni su, kako se čini, podjednako na održavanje mira s Njemačkom i daljnji opstanak Jugoslavije“, Fezenmajer je privoleo Mačeka na odstupanje i davanje izjave u korist NDH. – Fikreta Jelić - Butić, Ustaše i Nezavisna država Hrvatska 1941–1945, Zagreb, 1977, str. 64 i dalje.
8 Ustaša, 13. 06. 1941, citirano prema: F. Jelić-Butić, Ustaše…, str. 107.
9 Dr Ante Pavelić riješio je hrvatsko pitanje, priredio Ivo Bogdan, Naklada Europa, Zagreb 1942, str. 47 (Govor Ustaškoj mladeži 7. ožujka (marta) 1942.)
10 Narodne novine, 26. 08. 1941.
11 Narodne novine od 24. 06. 1941; Narodne novine od 13. 08. 1941.
12 Najozloglašenije jedinice ove zločinačke formacije bile su Francetićava Crna legija, Bobanova bojna, Tomićeva bojna i Poglavnikov tjelesni sdrug.
13 Glez fon Horstenau, Između Hitlera i Pavelića, Nolit, Beograd 2007. str. 13-14.
14 Vojvodina u narodnooslobodilačkom ratu i socijalističkoj revoluciji 1941-1945, red. dr Čedomira Popova, Filozofski fakultet - Institut za istoriju, Novi Sad 1984 (u daljem tekstu: Vojvodina u NOR…), str. 45-46.
15 Vidi: dr Petar Milošević, mr Dušan Vukelić, Bora Čeke-rinac, Radovan Prica, Sremskomitrovačka hronika, Novi Sad, 1987, str. 225.
16 Relevantna literatura: Petar Vukelić, Okupaciona vlast i si-stem nacionalne diskriminacije u Sremu za vreme “Nezavisne Države Hrvatske”, Zbornik za društvene nauke/ Matica srp-ska, Novi Sad, 1963, 35, str. 105-136. Dušan Lazić, Orga-nizacija policijsko-obaveštajne slube “Nezavisne Države Hrvatske”, Zbornik za istoriju / Matica srpska, 1972-1975, br. 6-11. Jovanka Petković, Akcija Viktora Tomića, Zbornik za društvene nauke / Matica srpska, Novi Sad, 1963, sv. 35, str. 139-164. Živko Pucarević, Kulturno-prosvetni rad u Sremu u toku narodnooslobodilačke borbe 1941-45. godine, Zbornik za društvene naue / Matica srpska, Novi Sad, 1964, 37, str. 116-136. Novak Petrović, Borba za žetvu u Sremu 1943. godine; ni zrno žita okupatoru, Zbornik za društvene nauke / Matica srpska, Novi Sad, 1964, sv. 39, str. 134-156. Novak Petrović, Borbe za vlast i teritoriju u Sremu u jesen 1943, Zbornik za društvene nauke / Matica srpska, 1971, sv. 42, str. 94-120. Novak Petrović, Namere ustaške vlasti da protera pravoslavno sveštenstvo iz Srema, Istraživanja, Novi Sad, 1971, I, str. 169-186. Čedomir Popov, Borba narodno-oslobodilačkih snaga Srema za poljoprivrednu proizvodnju u toku 1944. godine, Zbornik za društvene nauke / Matica srpska, Novi Sad, 1966, 43, str. 62-108. Čedomir Popov, Odjeci odluka Drugog zasedanja AVNOJ-a u Vojvodini, Jugoslovenski istorijski časopis, Beograd, 1963, br. 3, str. 73-93. Jelena Popov, KPJ, SKOJ i masovne organizacije Srema u završnoj etapi NOP-a, Istraživanja, Novi Sad, 1976, 5, str. 295-346. Jelena Popov, Politika KPJ u Voj-vodini na stvaranju masovne osnove narodno-oslo-bodilačkog rata i revolucije, Zbornik za istoriju / Matica srpska, Novi Sad, 1977, 16, str. 7-25.
17 Sremskomitrovačka hronika, str. 84.
18 Vojvodina u NOR… str. 61. 60.
19 «Sutradan po ulasku Nemaca u Mitrovicu, osvanule su po zidovima i velike bele plakate o proglašenju Nezavisne Države Hrvatske.» (Sremskomitrovačka hronika, str. 226). Verovatno je kao plakat lepljena naslovna strana lista Hrvatski narod.
20 Vojvodina u NOR… str. 59-60.
21 Vidi: Goran Babić, Historija hrvatske histerije, Beograd, str. 58–64.
22 Najviši organ bezbednosti (policije) u Sremu je Župska redarstvena oblast, koja je usmeravala rad kotarskih redarstvenih ispostava, predstojništava, gradskih redarstava i redarstava u opštinama… Župsko redarstvo dobijalo je uputstva od Glavnog ravnateljstva za javni red i sigurnost u Zagrebu na čelu sa zloglasnim “vojskovođinim” sinom Eugenom Didom Kvaternikom. – Vojvodina u NOR, str. 60.
23 Glez fon Horstenau, Između Hitlera i Pavelića, Nolit, Beograd 2007. str. 65.
24 Urađen je poseban elaborat koji se odnosi na zločine Antuna Bauera – Zbirka istorijskih dokumenata Muzeja Vojvodine u novom Sadu.
25 „Dido Kvaternik je patološki sin patološkog maršala - majka mu je bila kćerka Jošua Franka, dakle polu - Jevrejka. Ona je bila jedini čestiti i pošteni član porodice. Dido Kvaternik, zajedno sa Viktorom Tomićem, sadistom, šefom ličnog Pavelićevog obezbeđenja, na najgrozniji način je napravio ‘red’ u Sremu..:” Isto, str. 154-155
26 “Glavni nosilac terorizma u Hrvatskoj jeste, nesumnjivo, sam poglavnik.” – Glez fon Horstenau, Između Hitlera i Pavelića, Nolit, Beograd 2007. str. 418
27 Istina … , zbornik radova, Anketni odbor za utvrđivanje istine o događajima u periodu od 1941. do 1945. godine u Vojvodini, Skupština AP Vojvodine, Novi Sad 2004, str. 251
28 Glez fon Horstenau, Između Hitlera i Pavelića, Nolit, Beograd 2007. str. 218.
29 Glez fon Horstenau, Između Hitlera i Pavelića, Nolit, Beograd 2007. str. 358.
30 Vojvodina u NOR… str. 261.
31 Glez fon Horstenau, Između Hitlera i Pavelića, Nolit, Beograd 2007. str. 33.
32 Glez fon Horstenau, Između Hitlera i Pavelića, Nolit, Beograd 2007. str. 509.
33 Istina…, str. 259.
34 Istina…, str. 261.
