Mühacirət övladı
Elmira xanım Fərəcullayeva, filoloji elmlər namizədi, dosent, Bakı-Slavyan Universitetinin Roman-German dilləri kafedrasının müdiri, Azərbaycan-Fransa Beynəlxalq Dostluq Cəmiyyətinin baş katibi yada salır
Mən bu qənaətdəyəm ki, qadın fəallığının problemlərini müəyyən sosial və ya siyasi aksiyalara aid etmək olmaz. Mənim fikrimcə, qadın əhvalatlarının araşdırılması kulturoloji, mədəni əsassız qeyri-mümkündür.
Siz konkret şəxsiyyətin təcrübəsinə istinad edə bilərsinizmi?
Əlbəttə! Mühacirətdə formalaşmış, mədəniyyət xadimləri pleyadasının nümayəndəsi, istedadlı Azərbaycan yazıçısı Banin (Üm-Əl-Banin). Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə onun atası Mirzə Əsədullayev ticarət naziri idi. 1920-ci ildə hakimiyyət bolşeviklərin əlinə keçəndən sonra, ailə Azərbaycanı tərk etmək məcburiyyətində qaldı. Mühacirət yeri Fransa oldu. On beş yaşlı qız iş axtarışında vurnuxurdu: manekençi, satıcı, katibə, tərcüməçi. Demokratik dəyərlərlə tanışlıq, Fransanın incəsənət aləminə vurğunluq, adlı-sanlı rus mühacirləri ilə ünsiyyət: Bunin, Tolstoy, Şalyapin.
Bir tərəfdən, yeni cəmiyyətə onun tamhüquqlu üzvü kimi daxil olmağa can ataraq, o, vətənində baş verən proseslərdən şüurlu şəkildə kənara çəkilir: yeni fəlsəfə təcrübəsi toplayır ki, bu da keçmiş hadisələrə, özünün keçmiş həyatına kəskin, realist, bəzən də praqmatik nöqteyi-nəzər əldə etməsinə səbəb olur. Digər tərəfdən, Banin öz yaradıcılığında bilavasitə Azərbaycanla bağlı mövzulara qayıdır, əsərlərini əsasən öz şəxsi həyat təcrübəsi üzərində qurur. Burada ona hər hansı bir xüsusi situasiya yaratmağa, özünün uydurma qəhrəmanlarını burada yerləşdirməyə lüzum yoxdur - həyatın özü konkret şəxsiyyətin konkret şəraitdə davranışının, onun mürəkkəb ictimai-siyasi silsilədə və fəlsəfi-bədii proseslər silsiləsində təkamülünün və ya tənəzzülünün təsvirini verir.
«Qafqaz günləri» romanında Banin ailə üzvlərinin mütərəqqi cəhdlərini, onların şərq ənənələri fonunda və hətta bir çox hallarda patriarxal əsaslarda yaradılan qərb həyat tərzinə meylini təsvir edir. Şərq və qərb dəyərlərinin bu problemi onun «Nami», «Paris günləri» əsərlərindən keçir. Azərbaycan kökləri gələcək yazıçının qəlbində faydalı cücərtilər əmələ gətirir və öz inkişafında onu dünya mədəniyyətinə məxsusluğu fikrinə gətirib çıxarır.
Bəs Azərbaycan kökləri hansılardır?
Çox zəngin neft sənayeçilərinin nəvəsi - ana tərəfdən babası Musa Nağıyev, ata tərəfdən babası isə Şəmsi Əsədullayev olmuşlar. Belə ki, hər iki baba Abşeron neft fontanları hesabına varlanmış və xəsislik etmədən xeyriyyəçiliklə məşğul olmuşlar. Üm-Əl-Banin mühacirətdə Şəmsi Əsədullayev və Musa Nağıyev haqda yazırdı: «Onlar bu dünyaya kasıb gəlmiş, onu milyonçu kimi tərk etmişlər». Yeri gəlmişkən, məhz Şəmsi Əsədullayev Xanım Əzizbəyovaya qadın cəmiyyətinin məşğələlərini keçirmək üçün öz evində otaqlar təklif etmişdir.
Ailədə Qərbi Avropa mədəniyyəti ruhu tətbiq edilirdi, əsas fikir tərbiyə və təhsilə verilirdi. Xüsusi olaraq Üm-Əl-Banin üçün atası Almaniyadan Anna adlı mürəbbiyə dəvət edir. Ümumiyyətlə, hər iki ailə bu qıza qayğı ilə yanaşırdı, ona, doğuş vaxtı vəfat etmiş anasının şərəfinə qədim Üm-Əl-Banin adı vermişdilər.
Ailələr vətənpərvərlik ənənələri ilə məşhur idilər. 1918-ci ildə erməni qırğını dövründə Əsədullayevlər İrana getmiş, vəziyyət normallaşandan sonra vətənə qayıtmışlar. Təsadüfi deyil ki, Vətən mövzusu Üm-Əl-Banin tərəfindən yaradılmış bədii əsərlərdə daim səslənir.
Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatında Üm-Əl-Banin bu günə kimi görkəmli yer tutur və onun yaradıcılığının fəlsəfi-estetik məzmununun öyrənilməsi yaxın gələcəkdə Azərbaycan humanitarlarının fransız həmkarları ilə birgə işi olacaq: onun bədii yaradıcılığındakı mədəni laylar üç mədəni regionu - Azərbaycan, Fransa və Rusiya - təmsil edən alimlərin birgə səyi ilə dərk edilə bilər.
Dissertasiyanızda yazırsınız ki, Üm-Əl-Baninin yaradıcılığı, mühacirət ölkəsinin təsiri ilə bağlı, Azərbaycan-Fransız yaradıcılığıdır.
O, vaxt Üm-Əl-Banin Fransada keçmiş Rusiya imperiyasının «Mühacirət övladı» kimi qavranılırdı. Qərb və Şərqin, Rusiya və Azərbaycanın, onların mədəni ənənə və qarşılıqlı əlaqə münasibəti aspektindən Baninin «İvan Buninin son döyüşü» povesti çox maraqlıdır. Üm-Əl-Banin İvan Buninlə dostluq əlaqəsində olmuş, onu qocalan, lakin böyük insani cazibəsini itirməyən patriarx, rus mühacirət ədəbiyyatının canlı klassiki kimi təsvir etmişdir. İştirak edən hər iki şəxsin keçmiş Rusiya imperiyasına və onun milli əyalətlərinə, Sovet İttifaqına və onun mühacirətlə qarşılıqlı əlaqələrinə, yaşadıqları ölkədə yaradıcılıq dilinə, yazıçının keçmişi və bu günü, onun yaradıcılıq taleyinə müxtəlif münasibət, bu problemlərə iki tamamilə müxtəlif mədəni yanaşmaya dəlalət edir. Üm-Əl-Banin, gəncliyinə baxmayaraq, Azərbaycan mədəniyyətində yadda qalan hadisə olmuş və qalmışdır.