Turhan Yıldırım Yazdı- Oulipo Edebiyat Akımı

Oulipo (Ouvroir de littérature potentielle), dilimize “Potansiyel Edebiyat Atölyesi” diye çevirebileceğimiz, 1960 yılında Fransız yazarlar Raymond Queneau ve François Le Lionnais tarafından kurulmuş matematikle edebiyatı buluşturan bir çalışma grubudur. Bu grubun çalışmaları Oulipiyen tarzıyla yazılmış edebi eserleri doğurmuştur. Kurucuları haricinde “Oulipo”nun içerisinde Georges Perec ve Italo Calvino gibi son derece önemli yazarlar da yer almış olup bu akımdan etkilenip edebiyat tarihine geçen romanları kaleme almışlardır.

Raymond Queneau

1903 Yılında Fransa’nın Le Havre şehrinde doğan yazar ve şair Raymond Queneau, Sorbonne Üniversitesi’nde felsefe üzerine eğitim almıştır. Üniversiteyi bitirdikten sonra gerçeküstücü harekete dahil olur ama sonraları yazar Andre Breton’la anlaşamaz ve gruptan ayrılır. İlk eseri olan Le Chiendent (Ayrıkotu) romanını 1933 yılında yayınlayan yazar, roman, şiir ve deneme türlerinde birçok eser verir. 1947 Yılında yayınladığı Exercices de Style (Biçem Alıştırmaları) daha sonra kuracağı Oulipo içerisinde yer alacak yazarlara da ilham veren bir kılavuz kitap olmuştur. Bu kitapta tek bir hikâye 99 farklı şekilde anlatılmaktadır. Bu kitabın daha farklı bir baskısı da 1963 yılında yeniden yayınlanmıştır. Bu eser dilimize Armağan Ekici tarafından çevrilmiş olup ilk olarak 2003 yılında Sel Yayıncılık tarafından basılmıştır.

Queneau, 1950 yılında “Collège de ‘Pataphysique” (Patafizik Koleji)’e girdi. (Patafizik kelimesini ilk kez Fransız oyun yazarı Alfred Jarry tarafından ortaya atılmış olup kısaca istisnalar bilimi olarak tanımlanan bir kavramdır.) 1951 yılında Gouncourt Akademisi’ne seçilen yazar, 1959 yılında en bilinen romanı olan Zazie dans le métro (Zazie Metroda) kitabını yayınladı. Bu roman bir sene sonra sinemaya uyarlandı. Yazar, 1960 Yılında kimya mühendisi François Le Lionnais ile birlikte Patafizik Koleji’nin içinde “Oulipo”yu kurdu. Bu grubu kurduktan sonra Oulipiyen tarzda yazdığı ilk eser 1961 yılında yayınladığı Cent mille milliards de poèmes (Yüz Bin Milyar Şiir) adlı şiir kitabıdır. On soneden (her bir sone on dört dizeden oluşur) meydana gelen bu şiirin özelliği, her bir dizenin şeritler halinde basılmasıdır. Her bir şeritte yer alan dize diğer dokuz soneye uygun kafiyededir. Bu sayede 10 14 = 100.000.000.000.000 (100 Trilyon) farklı şiir elde edilebilir. Hesaplamalara göre bu kitabın içerdiği tüm kombinasyonlar yirmi dört saat okunmak kaydıyla ancak 190.258.751 yılda bitirilebilmektedir.

Georges Perec ve Italo Calvino

Fransız yazar Georges Perec 1967, İtalyan yazar Italo Calvino ise 1968 yılında Oulipo’ya katıldı. Perec, Oulipiyen tarzda yazının başyapıtlarından biri olan La Disparition (Kayboluş) romanını 1969 yılında yayınladı. Bu romanın yazımında Lipogram tekniğinden (Alfabede yer alan bir harfi metinde hiç yer vermeden yazma tekniği.) yararlanılmıştır. Lipogram Eski Yunanlılardan beri bilinen bir teknik olmasına rağmen modern zamanlardaki en iyi uygulamayı Georges Perec gerçekleştirmiştir. Kayboluş romanı Fransızcada en çok kullanılan harf olan “e” kullanılmadan yazılmıştır. Perec’in vasiyeti üzerine başka dillerdeki çevirilerinde de “e” harfi yer almamıştır. Bu romanı Georges Perec, küçük yaşlardayken kaybettiği ailesine ithaf etmiştir. Georges Perec’in Oulipiyen tarzda yazdığı bir başka eser de 1976 yılında vefat eden Raymond Queneau’ya ithaf ettiği La Vie mode d'emploi (Yaşam Kullanma Kılavuzu) romanıdır. İlk olarak 1978 yılında yayınlanan bu kitapta, Paris’te hayali Simon-Crubellier Sokağı No: 11’de bulunan on katlı apartmanın tarihi ve iç içe geçen yaşamları sanki bir yapboz gibi kurgulanıp yazılmıştır.

Raymond Queneau’nun daveti üzerine “Oulipo”ya katılan Italo Calvino, Postmodern edebiyatın en önemli romanlarından biri olan Se una notte d'inverno un viaggiatore (Bir Kış Gecesi Eğer Bir Yolcu) kitabını Perec’in Yaşam Kullanma Kılavuzu’ndan bir sene sonra yayınladı. Bu eserde çokça yazılan on roman türünün giriş bölümleri yeniden türetilerek romanların romanı şekilde kurgulanmıştır. Calvino’nun deyişiyle bu eser bir hiper romandır. Ayrıca bu kitabın içinde geçen roman parçalarının isimlerini bir araya getirince anlam bütünlüğü olan uzunca bir cümle ortaya çıkmaktadır:

“Bana gösterir misin?” diyen altıncı okur, kitap adları listeni alır, uzak gözlüklerini çıkarır, kutusuna koyar, bir başka kutuyu açar, yakın gözlüklerini takar ve yüksek sesle okur:

“Bir kış gecesi eğer bir yolcu; Malbork kasabasının dışında, sarp yamaçtan sarkarken, rüzgârdan ve baş dönmesinden korkmadan gölgenin yoğunlaştığı aşağıya bakarak birbirine bağlanan çizgilerin ağında, birbiriyle kesişen çizgiler ağında ay ışığıyla aydınlanan yapraklardan halının üstünde, boş bir mezarın çevresinde ‘Oracıkta sonunu bekleyen öykü hangisi?’ diye, öyküyü dinleme sabırsızlığı içinde sorarsa.” -sf. 248.-

Ülkemizde Oulipo

Değerli yazarımız Ferit Edgü, Raymond Queneau’nun Exercices de Style kitabını çevirirken dilimizin sınırları dahilinde bu eserin içinde geçen edebi oyunları yeterince veremeyeceğini düşünür ve çevirisini yarıda bırakır. Bunun yerine Queneau’ya öykünerek bu eserin bir benzeri olan bambaşka bir kitap yazar. Edgü’nun eserinin ismi “Yazmak Eylemi: Bir Toplumsal / Siyasal Olay Üzerine 101 Çeşitleme"dir. Bu kitap, kendilerini devrimci olarak tanımlayan bir örgütün 14 Şubat 1980 tarihinde İstanbul’daki eylemi neticesinde kepenklerin açılmaması olayını 101 farklı şekilde anlatır. Edgü bu kitabında Queneau’nun 99 egzersizini bir adım daha öteye götürmüştür. Raymond Queneau’nun kitabı Edgü’den çok sonra 2003 yılında Armağan Ekici tarafından Biçem Alıştırmaları adıyla dilimize çevrilip yayınlanmıştır.

Sonsöz

Raymond Queneau ve François Le Lionnais’nin açtığı yolda Oulipo grubu edebiyat tarihine geçecek işlere imza attı. Edebiyatta Modernizmden Postmodernizme geçişte önemli rol oynayan bu akım benzeri görülmemiş eserlerin yazılmasına ilham verdi. Matematikle edebiyatı buluşturarak özellikle şiir ve roman türlerinde yeni biçimlerin yaratılmasına olanak vermiş ve birbirinden özgün eserlerin yazılmasına sebep olmuştur. Günümüzde hala varlığını devam ettiren ve www.oulipo.net internet adresinden çalışmalarına ulaşılan (Bu sitede kullanılan dil yalnızca Fransızcadır.) grup altmış yıldır Dünya edebiyatına katkıda bulunmaktadır.

Turhan Yıldırım