sledeća tema »

[Angelina]

**

VUK STEFANOVIĆ KARADŽIĆ

(Tršić, 06.11.1787 — Beč, 07.02.1864)

Vuk Stefanović Karadžić rodio se 26. oktobra 1787. godine u selu Tršiću, u Jadru, nedaleko od Loznice. Vukovi preci su doseljenici iz Drobnjaka u Crnoj Gori, i u Srbiju su došli sredinom XVIII veka, posle austrijsko-turskog rata (1737—1739).

Osnovnu pismenost Vuk je s teškom mukom stekao: nešto ga je njoj učio rođak Jevto Savić-Čotrić, nešto je učio sam čuvajući koze i pitajući prolaznike koji bi ponešto znali, zatim nešto u Loznici, kada se 1795. godine u njoj otvorila škola, i najzad u manastiru Tronoši, gde nije bog-zna šta naučio. Učeći tako, više samoučki, Vuk je naučio da čita i piše i savladao, tako reći, svu "nauku" koja se u to vreme mogla steći u porobljenoj Srbiji.

U Tršiću je Vuk ostao sve do ustanka 1804. godine. Čim je buknuo ustanak, Vuk se pridružuje ustanicima, i najpre je bio pisar kod hajdučkog harambaše Đorđa Ćurčije, koji je bio podigao Jadar i Rađevinu na ustanak. U jesen 1804. godine Vuk odlazi iz Srbije u Sremske Karlovce s namerom da se upiše u gimnaziju, ali je prethodno učio tamo nešto osnovne škole; u gimnaziju ga nisu primili jer je bio prestar — bilo mu je tada devetnaest godina. Kada je odbijen, Vuk, željan nauke, odlazi 1806. godine u Petrinju, u Hrvatsku, da uči nemački jezik. S jeseni 1807. godine vraća se u Srbiju; najpre je pisar kod Jakova Nenadovića, glavnog ustaničkog starešine zapadne Srbije, a zatim pisar u Praviteljstvujuščem sovjetu. Tada se, 1808. godine, kada je Dositej otvorio Veliku školu u Beogradu, i Vuk upisuje u nju. Te iste godine oboli od kostobolje, i 1809. i 1810. godine leči se po raznim lekovitim banjama. Noga mu je ostala ukočena, i 1810. godine Vuk se vraća u Beograd sakat, sa štulom. U Beogradu je najpre učitelj u osnovnoj školi, a potom odlazi u istočnu Srbiju, gde je vršio razne dužnosti, i jedno vreme bio kod Hajduk-Veljka Petrovića. Tamo je ostao sve do sloma ustanka. U jesen 1813. godine Vuk je prešao u Austriju, kao i mnogi viđeni ljudi iz ustanka. Krajem 1813. godine stiže u Beč i tu se u decembru upoznaje sa tada poznatim slovenskim filologom Jernejem Kopitarom. Povod za poznanstvo bio je jedan Vukov članak o padu Srbije 1813, namenjen Novinama serbskim, koje su te godine počele da izlaze u Beču. Članak je morao pre objavljivanja proći kroz austrijsku cenzuru, a cenzor za sve slovenske stvari bio je Kopitar. On je u piscu ovoga članka odmah uočio odličnog znalca srpskog narodnog jezika i iz tog naučnog interesa zaželeo da se upozna sa Vukom. Vukovo poznanstvo s Kopitarom je od istorijskog značaja. Njihovo neraskidljivo i dragoceno prijateljstvo traje sve do smrti Kopitarove. Vuku je Kopitar mnogo pomogao u njegovom radu savetima, a ponekad i ličnim učešćem. "Uostalom, glavni uzrok što sam ja spisatelj — veli na jednom mestu Vuk o svojim vezama s Kopitarom — ostaće uvek Kopitar. U tom pogledu ja sam njemu obavezan ako ne za sve, a ono za mnogo, vrlo mnogo..."
 
Od poznanstva s Kopitarom, tj. 1813. godine, počinje Vukov rad na knjizi. Kopitar, koji je bio veoma učen čovek i imao naučni autoritet, davao je u početku Vuku ideje, a Vuk je te ideje privodio u delo. Tako je, po Kopitarovom savetu i uputstvu, započeo beleženje narodnih pesama, i odmah u početku 1814. godine izdao prvu zbirku narodnih pesama: Malu prostonarodnu slaveno-serbsku pesnaricu; iste te godine, opet po uputstvu i savetu Kopitarevu, napisao je i štampao prvu gramatiku našeg jezika: Pismenicu serbskoga jezika. Tim prvim delima: prvim, iz oblasti prikupljanja narodnoga blaga, i drugim, iz oblasti nauke o jeziku, Vuk je udario temelje celokupnom svom docnijem radu, i te dve naučne oblasti ostaće celog njegovog života u središtu njegovog naučnog interesovanja. Prvom svojom zbirkom narodnih pesama Vuk će osloboditi našu književnost jalovog epigonstva i stvoriće životvorne izvore za njenu originalnost i procvat, a prvom svojom gramatikom započeće istorijsku borbu za prava narodnoga jezika u književnosti i za nacionalni vaskrs srpskoga naroda.

Kada je 1815. godine izdao i drugu zbirku narodnih pesama sa najlepšim našim pesmama, zabeleženim ovoga puta od najčuvenijih srpskih guslara, Filipa Višnjića i Tešana Podrugovića, Vuk se afirmiše kao književnik i već počinje da posvećuje pažnju i tadašnjem našem književnom stvaranju. Te iste godine objavljuje on i svoju prvu kritiku na delo najčuvenijeg tadašnjeg našeg književnika Milovana Vidakovića, Recenziju o knjizi zovomoj Usamljeni junoša. Otprilike te godine Vuk započinje i rad na prikupljanju građe za svoje najznačajnije delo u oblasti nauke o jeziku, Srpski rječnik, čije je prvo izdanje, zajedno sa prerađenom ranijom gramatikom srpskoga jezika, izdao 1818. godine. Taj svoj Srpskk rječnik Vuk je štampao novim pravopisom i otada se njegova borba za narodni jezik sve više zaoštrava.
 
Godine 1818. počinju i Vukova putovanja i stranstvovanja po svetu. Te godine odlazi Vuk u Rusiju književnim poslom, stiče tamo veze, dobija nešto pomoći za svoj budući rad. Sredinom 1820. godine prelazi u Srbiju kod kneza Miloša, ali u njoj nije dugo ostao. Od godine 1821. do 1827. Vuk uglavnom priprema nova izdanja narodnih pesama, štampa zbirku narodnih pripovedaka (1821), misli da štampa građu za savremenu istoriju Srbije, objavljuje tri zbirke narodnih pesama, stiče nova poznanstva i stvara prijateljske i naučne veze sa tada najviđenijim ljudima u Nemačkoj. Dok je boravio u Lajpcigu radi štampanja narodnih pesama, upisao se na tamošnji filozofski fakultet. U to vreme Vuk počinje i sa izdavanjem svog poznatog almanaha Danice (1826—1829, 1834), u kojoj je objavio veliki broj radova iz oblasti nauke o jeziku i iz istorije. Tu je objavio i najveći broj svojih istorijskih spisa.
 
Tih godina Vuk je u najtežim materijalnim prilikama. Godine 1825. piše on jedno očajničko pismo svom prijatelju, književniku Lukijanu Mušickom: "Ne mogu vam kazati — veli on — u kakvoj sam ja sada nevolji. Vjerujte mi da na Božić nijesam imao zašto kupiti funte mesa, a kamoli pečenice! Misleći koji je onda dan i gledajući na djecu moju, plakao sam kao ludo dijete. Sve što se moglo prodati ili založiti, založio sam ili prodao; sad ne znam što ću činiti s ženom i troje nejake djece. Zimsko doba, a drva nema, hljeba nema, a novaca nema! Ja jednako mislim da sam bolje što zaslužio, i da će sramota biti narodu srpskom što ja ovako živim..."
 
Godine 1826, na zauzimanje Kopitarovo i još nekih prijatelja, Vuk dobija rusku penziju i njegove se materijalne prilike nešto poboljšavaju. Od godine 1826. do 1828, kada je prešao u Srbiju, Vuk se uglavnom bavi prikupljanjem i izdavanjem istorijske građe. Tako je 1828. godine objavio monografiju o knezu Milolu (Miloš Obrenović, knjaz srpski) i dao poznatom nemačkom istoričaru Leopoldu Rankeu građu iz istorije srpskog ustanka, koju je ovaj upotrebio za svoje naučno istorijsko delo Die serbische Revolution (1829).

Prešavši u Srbiju 1828. godine, Vuk je mislio da tu, u neposrednom dodiru sa narodom, razvije svoj naučni rad i da utiče na kulturno uzdizanje Srbije. On je u Srbiju došao sa čitavim jednim prosvetno-kulturnim programom. Ali je tu naišao na velike smetnje i intrige, za koje je kriva uglavnom najbliža okolina kneza Miloša, tako da je aprila 1832. godine morao pobeći iz Srbije. U svom čuvenom Pismu knezu Milošu iz te godine ovome je rekao pravu istinu o stanju u Srbiji i o njemu kao vladaocu i čoveku.
 
Za vreme boravka u Srbiji, od 1828. do 1832. godine, Vuk nije štampao nijedno svoje delo. Tek je 1833. izašla četvrta knjiga njegovih narodnih pesama. Te godine upoznaje se u Beču sa mladim Njegošem, koji je tu na proputovanju iz Crne Gore za Rusiju. Godine 1835. Vuk putuje preko Hrvatske u Crnu Goru i tamo, na Cetinju, štampa svoju zbirku poslovica. Tu je prikupio i građu za život i običaje u Crnoj Gori, koju će 1837. godine objaviti na nemačkom jeziku pod naslovom Montenegro und Montenegriner (Crna Gora i Crnogorci). Od 1837. do 1839. godine Vuk putuje po Hrvatskoj, Slavoniji, Dalmaciji i sakuplja narodne pesme. Godine 1837. započinje on svoju desetogodišnju naučnu polemiku sa svojim protivnikom dr Jovanom Hadžićem, u književnosti poznatim pod književnim imenom Miloš Svetić. Ta polemika okončana je Vukovom pobedom 1847. godine, kada je dobila i svoj naučni epilog knjigom Đure Daničića Rat za srpski jezik i pravopis i Vukovim prevodom Novog zaveta.

Vukov naučni rad posle 1847. godine sveo se uglavnom na proširivanje posla oko sistematskog sakupljanja i izdavanja narodnih pesama i narodnih umotvorina uopšte, i na sakupljanje građe za rečnik i izdavanje rečnika (Srpski rječnik, Beč 1852), na opisivanje narodnog života i običaja (Kovčežić za istoriju, jezik i običaje Srba sva tri zakona, 1849) i objavljivanje istorijskih spisa iz savremene srpske istorije. Posle 1847. godine on i dalje preduzima putovanja po našim krajevima; zatim putuje u Trst, Berlin, Zagreb, pa onda opet po Dalmaciji, Crnoj Gori i Dalmaciji, Slavoniji i Srbiji. Po izmirenju sa knezom Milošem češće je dolazio u Srbiju.

Godine 1863. svečano je proslavljena pedesetogodišnjica njegovog neumornog naučnog i nacionalnog rada, čime je Vuk dobio puno priznanje i dočekao da za života vidi potpunu pobedu svojih ideja, za čije se ostvarenje borio skoro ravno pedeset godina.
 
U znak priznanja za svoj rad Vuk je bio biran za dopisnog ili počasnog člana mnogih evropskih naučnih društava i akademija, pa mu je jedan nemački univerzitet dodelio i diplomu počasnog doktora.

Iako izmoren radom, starošću i bolešću, Vuk je neprestano bio u poslu, nije se predavao starosti i bolesti "eda bi se jošte šta otelo od smrti". Umro je u Beču 7. februara 1864. godine, a kosti su mu prenete u Beograd 20. septembra 1897. godine i sahranjene pred beogradskom Sabornom crkvom pored Dositejevih kostiju.

Radmilo Dimitrijević ■ Dimitrije Vučenov

Portret Vuka S. Karadžića, 1863 | ulje
Uroš Knežević | Narodni muzej Beograd

[Angelina]

**

VUK STEFANOVIĆ KARADŽIĆ¹


Prošlo je sto pedeset godina od Vukove smrti, a više od dva veka od njegovog rođenja.

Ako bismo pokušali da što preciznije definišemo vreme krajem XVIII veka, kada se Vuk rodio, taj bismo period srpske istorije mogli nazvati periodom potpunog turskog mraka i bezizglednosti. Vuk je u mladića stasao u doba Prvog srpskog ustanka, a zrelost je dočekao u državi Miloša Obrenovića. Suton života zatekao ga je u doba kada je nastupila promena dinastije na srpskom prestolu. Vuk je za svojih skoro osamdeset godina života, dočekao da, od turskog mraka u kojem se rodio, pred kraj života već vidi evropsku srpsku državu.

Međutim, kada je u pitanju rad na srpskom jeziku, koji je započeo još Dositej Obradović 1783. godine, [...] videćemo da je srpskom narodu bilo ptrebno više od jednog veka da od crkvenoslovenskog jezika, obrazovanja i verskog načina razmišljanja, postane deo građanske države bez striktnog opredeljenja za svoju naciju i veru.

Vuk Karadžić je započeo prosvetiteljski rad u svojoj dvadeset šestoj godini, objavljujući u "Novinama serbskim", uz svesrdnu pomoć Jerneja Kopitara, tekst pod nazivom "Pad Srbije".

Kroz njegov dalji rad uvek će se prožimati tri stvari koje je smatrao ključnim za jedan narod, a to su zakon, jezik i običaji. Iako je svoj naučni put započeo kao istoričar koji izveštava o događajima kojima je lično prisustvovao, kasnije će dobar deo života posvetiti opisivanju savremenika i istorijskih događaja, te situacijama u kojima se nalazio za života.

Skoro pedeset godina Vuk je proveo na putu, stvarajući svoja dela i obrazlažući svoj rad, a u isti mah boreći se za svoj narod, trudeći se da ga što bolje predstavi i tako mu pomogne da se izvuče iz viševekovnog ropstva.

Da bi se shvatila veličina čoveka kakav je bio Vuk, treba razumeti težinu istorijskog trenutka u kome je živeo i probleme sa kojima se susretao.

Osetivši dobro Dositejev lament nad srpskim jezikom, usmenim, narodnim, koji je trebalo očistiti od crkvenoslovenskog učenog jezika XVIII veka i prve četvrtine XIX veka, Vuk već sa dvadeset sedam godina, 1814. godine, završava Srpsku gramatiku. Godine 1818, u trideset prvoj godini, već je napisao Srpski rječnik, a nešto kasnije, u šezdeset petoj godini života, prevešće i Novi zavet.

S obzirom na to da nijednom naučniku, ni kod nas, ni u svetu, nije pošlo za rukom da napiše i rečnik, i gramatiku, kao i da prevede Novi zavet, bilo bi dovoljno da je Vuk za svog života uradio samo to. Međutim, to je bio samo jedan od Vukovih životnih ciljeva.

Postavivši sebi za radno načelo devizu "piši kao što govoriš, čitaj kao što je napisano", Vukje shvatio da stvaranje jednog naroda kao entiteta i istorijske kategorije započinje stvaranjem njegovog jezika. Istog mišljenja su u XII veku bili i Stefan Nemanja i sveti Sava, smatrajući jezik neoborivom tvrđavom srpskog naroda u koju će da smeste svu njegovu kulturu i veru. Ono što su Nemanja i Sava još tada znali, dobro je razumeo i Vuk Karažić. Skoro šesto pedeset godina kasnije Vuk je bio svestan principa da "dokle god živi jezik, dotle živi i narod".

Vuka je u njegovom radu pratilo dosta sreće, ali ne malo i nesreća, naročito u porodici.

Vuk je protivnike imao unutar sopstvenog naroda i u učenim krugovima, pre svega među ljudima iz Vojvodine. Protiv njegovog rada na standardizaciji srpskog jezika bio je i sam knez Miloš, tako da se može reći da je Vuk ceo život u Srbiji proveo boreći se da od Srba odbrani rad na srpskom jeziku i srpskoj gramatici. I mnogo godina posle Vukove smrti, svi viđeniji srpski filolozi i književnici nastaviće tu borbu kako bi opravdali Vukov rad na srpskom jeziku i njegovo sveukupno delo.

Sredina iz koje je Vuk potekao bila je pokrivena turskim mrakom i orijentalnim duhom, te mnogi njegovi savremenici nisu mogli da razumeju vreme koje je kucalo na vrata Srbije i sve one događaje koji će uslediti posle Bečkog kongresa 1815. godine, kada će Evropa zakoračiti u sasvim nove tokove i revalorizaciju prvenstveno naroda koji su živeli pod Turcima.

Taj novi duh koji se rađao u Evropi, podstaknut od strane velikih filozofa i naučnika, pre svega Getea, za Vuka je bio od izuzetnog značaja. Već u svojoj trideset šestoj godini Vuk postaje počasni doktor filozofije u Jeni, a kasnije počasni doktor i mnogih drugih univerziteta i akademija: u Krakovu, Moskvi, Harkovu, Beču, Petrogradu, Berlinu i Zagrebu.

Oženjen Nemicom, dugo godina proveo je u Beču, tako da je živeo u, za to vreme, najnaprednijem gradu.

Nije mogao razumeti otpor viđenijih srpskih intelektualaca tog vremena prema njegovom radu, kao što su bili J. Hadžić, M. Svetić, Grujić i mnogi drugi. Uostalom, podsmevao mu se i sam Miloš Obrenović. Vuk je pretpostavljao u čemu je problem. Miloš Obrenović je po svom načinu razmišljanja bio više Turčin nego Evropejac, a učeni prečanski paori više su ugađali svojim austrijskim vlastodršcima, nego što su činili ono što bi trebalo u korist svoga naroda.

No, Vuk je kao jedna istrajna i nesalomljiva sila nastavljao da sa izuzetnom krilatošću i velikim smislom za lepotu radi i dalje, pa su u vremenu od 1814. do 1849. godine svetlo dana ugledala možda njegova najvažnija dela kada je reč o srpskoj baštini — Srpske narodne pjesme, Srpske narodne pripovjeŠke i Srpske narodne poslovice. Spomenimo, takođe, i Srpski rječnik, koji sadrži odrednice na srpskom i latinskom jeziku, kao i činjenicu da je Srpska gramatika prevedena na nemački jezik još 1824. godine.

Tako je Vuk sa nepunih četrdeset godina postao jedan od najvećih filologa svog vremena. Znalac nemačkog, latinskog i crkvenoslovenskogjezika, on je bio izuzetno spreman za sve svoje kasnije naučne poduhvate.

Rezimirajući njegov rad, recimo da nas ovom prilikom posebno zanimaju njegovi istorijski spisi vezani za Prvi i Drugi srpski ustanak u kojima je Vuk lično učestvovao. Takvi spisi su: Prva godina srpskog vojevanja na dahije, Druga godina srpskog vojevanja na dahije, Praviteljstvujušči sovjet serbskij za vremena Kara Đorđijeva, Žitija Hajduk-Veljka Petrovića, Milenka Stojkovića i Miloša Obrenovića. Tu se Vuk Karadžić predstavlja ne samo kao veliki pisac koji se razume u jezik, gramatiku i stil, već i kao vrstan hroničar svoga vremena. Lepotu njegovog pisanja, tananost njegovog jezika karakteriše rečenica puna najčudnijih obrta, prebogata i slikovita, puna života i majstorstva; njegova metafora cveta, a primećuje se i dar za ironiju i cinizam.

Iako rođen u XVIII veku, skoro sedamdeset godina je aktivno živeo i delovao u XIX veku. Prekoračivši svoje vreme i u XX vek, mi Vuka i danas, zbog njegovih zasluga, smatramo savremenikom. Vuk nije samo istorijska ličnost koja je živela punim životom u vreme dok je srpski narod krvario u Prvom i Drugom srpskom ustanku, već je on, bogat narodnom mudrošću, svoju ulogu odigrao i zarad svetlije budućnosti srpskog naroda.

Živeći u Beču, oženjen Austrijankom, Vuk jerazumeo sve prednosti jedne civilizovane sredine kao što je bio Beč u prvim decenijama XIX veka, te je mogao najbolje da shvati kojim putem treba ići da bi se jedan narod duhovno izvukao iz turskog ropstva, iako je već stvorio svoju državu. Dobro je znao da je turska okupacija od pet stotina godina uništila duh naroda iz davnih i slavnih vremena srednjeg veka. Da bi ponovo probudio tu snagu — nacionalni duh i ponos, on se, pre svega, oslonio na narodnu pesmu koja je u ropstvu bila jedina usmena baština, jedina sila i energija koja je sačuvala srpstvo od nestanka. Narodne pesme i duh pomogli su Vuku da načini i Rječnik i Srpsku gramatiku, i konačno, da na narodni jezik prevede i Novi zavet.

Danas se možda i mi susrećemo sa istim problemom kao i Vuk daleke 1815. godine, kada je Miloš Obrenović stvorio srpsku državu, a taj problem jeste potreba da se oslobodimo jednog okoštalog duha vremena koji ne odgovara srpskom mentalitetu i verskim opredeljenjima.

Vuk je budućnost srpskog naroda anticipirao vrlo jednostavno. Neprestano je putovao skoro četrdeset godina, govorio je o svojoj nacionalnoj baštini i jeziku celoj učenoj Evropi toga doba dok oni, konačno, nisu shvatili da srpski narod nije turskog porekla, već da je nekada imao svoju slavnu istoriju i veru, različitu od turske.

Boreći se, s jedne strane, sa primitivnom i kvaziučenom srpskom sredinom, i dobijajući, s druge strane, u okviru evropskih tokova, mnogo počasnih doktorata i slave, Vuk je doživeo da već za svoga života u Evropi postane slavan, a da u svojoj sredini dugo ostane nedovoljno priznat i poštovan.

Radmilo Petrović, 2006. | Srpski citatni indeks

____________

¹ Da bi se bolje sagledali Vukov život i delo korišćena su Vukova sabrana dela, publikovana u izdanju SKZ u Beogradu 1964, kao i uvodna studija o Vuku profesora Vojislava Đurića.