Karia’da bir liman Kenti. Iasos

carlo  franco; Daniela Baldoni

Karia’da Bir Liman Kenti ‹asoS Dan›ela Baldon›, Carlo Franco, Maur›z›a Manara, Paolo Bell› Fede Bert› homerkitabevi ISBN 975-8293-55-9 ‹asos Daniela Baldoni, Carlo Franco, Maurizia Manara, Paolo Belli Fede Berti Çeviren Gürkan Ergin Foto¤raflar Daniela Baldoni, Sergio Orselli, Sinan Turan Ofset Haz›rl›k Homer Kitabevi Tasar›m Sinan Turan Bask› ve Cilt Bar›ﬂ Matbaa 1. Bas›m 2004 © Homer Kitabevi ve Yay›nc›l›k Ltd. ﬁti. Tüm metin ve foto¤raflar›n yay›m hakk› sakl›d›r. Tan›t›m için yap›lacak k›sa al›nt›lar d›ﬂ›nda yay›mc›n›n yaz›l› izni olmaks›z›n hiçbir yolla ço¤alt›lamaz. Homer Kitabevi ve Yay›nc›l›k Ltd. ﬁti. Yeni Çarﬂ› Cad. No: 28/A Galatasaray 34433 ‹stanbul Tel: (0212) 249 59 02 • (0212) 292 42 79 Faks: (0212) 251 39 62 e-mail: homer@homerbooks.com ‘“Bal›k Pazar›”: Mezar tap›na¤› Yazarlar Carlo Franco, 9 - 11 s. Maurizia Manara, 13 - 19 s. Paolo Belli, 21 - 29 s. Carlo Franco, 31 - 55 s. Daniela Baldoni, 57 - 144 s. 5 Önsöz Genellikle bir rehber kitab›nda önsöze yer yoktur, çünkü rehber k›sa ve özlü olacak ﬂekilde tasarlan›r. Bu küçük kitapç›k ‹asos hakk›nda detayl› bilgi vermektedir: ﬂehirde geçen olaylar›, an›tlar› ve tarihi; ayr›ca antik ﬂeh- re nas›l ulaﬂ›laca¤›n›, kendisine ve çevresine ait arkeolo- jik aç›dan önemli ögeleri... Bir ziyaretçinin isteyebilece- ¤i her türlü bilgiyi toplad›k ve güncelleﬂtirdik. O halde neden bir önsöz? ‹lk önce, bu çal›ﬂmaya kat- k›da bulunanlara, editörlere ve bu kitapç›¤›n bas›m›nda yard›m edenlere teﬂekkür etmek ve ikincisi T. ve E. Aka- raca, E. Akurgal, G.E. Bean ve di¤er birçok bilim adam›- n›n kitaplar›nda kendine az ya da çok yer bulan ‹asos için ilk rehberi haz›rlayan Doro Levi’yi anmak ve son ola- rak da arkeolojik buluntular›n kaç›r›lmas› ve ya¤ma edil- mesine karﬂ› dikkat çekmek için. ‹asos da bu ya¤madan musdariptir. Örne¤in küçük bir antika müzesi olan “Ba- l›k Pazar›” birkaç kez h›rs›zl›k giriﬂimiyle karﬂ› karﬂ›ya kalm›ﬂt›r (maalesef ilki baﬂar›l› olmuﬂtur) ve art›k yarar gösterememektedir. Buras› müze kimli¤ini kaybetmiﬂtir ve onunla birlikte ‹asos da önemli belgelerin sakland›¤› bir yerden mahrum kalm›ﬂt›r. Dolay›s›yla bu k›sa rehber- de müze ad› geçmemektedir. Fede Berti ‹asos Kaz› Ekibi Baﬂkan› Iasos di Caria ‹çindekiler ‹asos’un Yeri 9 Kar›a’n›n K›sa Tarihi 13 ‹asos Hakk›nda Yararl› Bilgiler 21 ‹asos’un Tarihi 31 Araﬂt›rmalar ve Kaz›lar 45 ‹asos ﬁehri 51 Savunma Yap›lar› 57 ﬁehir Surlar› 58 Bat› Liman›ndaki Kule 60 Agora Alan› 63 Bronz Ça¤› Yap›lar› 70 Geometrik Dönem Nekropolisi 72 “Çifte Baltalar Kutsal Alan›” 74 Agoran›n Merkezindeki Küçük Tap›nak 76 Bouleuterion 77 Roma Agoras› 80 H›ristiyan Bazilikas› 85 Artem›s Astias Kutsal Alan› 89 ‹çindekiler Do¤u Kap›s› ‹çindeki Alan 95 Zeus Megistos Kutsal Alan› 97 Geç Hellenistik Portiko Kompleksi 100 Bizans Yap›lar› 101 Tiyatro 103 Yerleﬂim Alan› 107 Tiyatronun Güneydo¤usundaki Yerleﬂim Alan› 108 “Mozaikler Evi” 111 Tepenin Güneyindeki Yerleﬂim Alan› 113 Demeter ve Kore Kutsal Alan› 115 Akropolis 119 Akropolis Üzerindeki Castrum 120 Akropolisteki H›ristiyan Bazilikas› 121 Yar›madan›n D›ﬂ›ndaki Mezarl›klar 123 Prehistorik Nekropolis 125 Hellenistik Nekropolis 126 “Bal›k Pazar›” Olarak Bilinen Roma Mausoleionu 127 “Saat Kulesi” 130 Oda Mezarl› Nekropolis 132 ‹asos’un Çevresi 137 9 ‹asos’un Yeri Kuzeyden ‹asos. Zeus Megistos Kutsal Alan›’nda bulunmuﬂ bir genç erkek (kouros) heykeli torsosu (‹zmir Arkeoloji Müzesi). 10 ‹asos ntik ‹asos A günümüzde Mu¤la ilçesindeki K›y›k›ﬂlac›k köyünün s›n›rlar› içindedir. K›y›k›ﬂlac›k köyü. Antik yerleﬂim eskiden ‹asos Körfezi (Sinus Iasicus) olarak adland›r›lan derin ve uzun bir koy içindeki kaya- l›k yar›mada ya da muhtemelen küçük bir ada üzerinde kurulmuﬂtur; buras› ﬂimdi Mandalya veya Güllük Körfe- zi olarak bilinir. Do¤uda, küçük ve verimli bir ovan›n ar- d›nda Grion Da¤› (günümüzde Milas’a giden modern yolun aﬂt›¤› Paﬂal› Da¤›) yükselir. Antik ça¤da ‹asos, Mylasa ve Didyma-Miletos aras›n- da geliﬂmiﬂ kara güzergâhlar› yoktu. ﬁehrin do¤al iletiﬂi- mi, ticaret dolay›s›yla denizden sa¤lanmaktayd›. Antik co¤rafyac› Strabon Küçük Asia’dan bahsederken, bu kü- çük ﬂehre de k›saca de¤inir (14.2.21): Belki de Strabon’un eserini kaleme ald›¤› tarihlerde (M.Ö. 1. yüzy›l›n sonu/M.S. 1. yüzy›l›n baﬂ›), ‹asos çok da zengin de¤ildi, ancak arazinin verimsizli¤i hakk›nda söyledikleri ne antik yazarlar (Thukydides ﬂehrin “eski “Sonra, karaya yak›n bir ada olan ‹asos’a gelinir. Bir liman› vard›r ve halk geçiminin ço¤unu denizden sa¤lar, çünkü denizde bal›k boldur, fakat ülkenin topra¤› çok fakirdir. Gerçekten halk bununla ilgili olarak ‹asos’a ait öyküler uydurur: Bir kithara çalg›c›s› konser verirken bütün halk bir süre onu dinler, fakat bal›k sat›ﬂ›n› duyuran çan çal›nca, a¤›r iﬂiten bir kiﬂi d›ﬂ›nda herkes onu b›rakarak bal›k pazar›na yönelir. Bunun üzerine çalg›c› ona der ki: 11 ‹asos’un Yeri Antik ça¤da ‹asos, Mylasa ve Didyma- Miletos aras›nda geliﬂmiﬂ kara güzergâhlar› yoktu. zenginlerden” oldu¤unu Kuzeyden ‹asos. aktar›r), ne de yerel kay- naklar›n kullan›lmas› amac›yla iç kesimlerde kurulmuﬂ birçok yerleﬂimin var- l›¤›n› ortaya ç›karan modern araﬂt›rmalar taraf›ndan do¤- rulanm›ﬂt›r. Öte yandan, deniz her zaman anahtar bir rol üstlenmiﬂ ve ﬂehri bal›kç›l›k sayesinde geçindirmiﬂ- tir. ‹asos için savaﬂ ve bar›ﬂ, bolluk ve yoksulluk buna dayanmaktayd›. Bat› körfezindeki K›y›k›ﬂlac›k köyü. ‘Efendim, bana verdi¤iniz onurdan ve müzik sevginizden dolay› size minnettar›m, çünkü di¤er herkes çan›n sesini duyduklar› anda gitti.’ Adam der ki: ‘Ne söylüyorsun? Çan çalm›ﬂ m›yd›?’ ve ﬂark›c› ‘evet’ diye cevap verince, adam ‘hoﬂçakal’ diyerek, kalk›p uzaklaﬂ›r.” (Strabon, Geography 6, çev. H. L. Jones, Loeb Classical Library). 13 Karia’n›n K›sa Tarihi ‹asos: Agora’n›n Kuzeydo¤u bölümü. ‹asos: Bizans mezarl›¤›ndaki bir mezarda bulunmuﬂ cam ﬂiﬂe (Milas Müzesi). 14 ‹asos ntik ça¤da Karia A olarak bilinen bölge Türkiye’nin güneybat›s›nda yer al›r; Meandros (Menderes) ve ‹ndos (Dalaman Çay›) ile s›n›rland›r›lm›ﬂt›r ve k›y› ﬂeridi de Kos ve Rhodos’u görmektedir. "Bal›k Pazar›’ndaki müze". Antik ça¤da Karia olarak bilinen bölge Türkiye’nin güneybat›s›nda yer al›r; Meandros (Menderes) ve ‹ndos (Dalaman Çay›) ile s›n›rland›r›lm›ﬂt›r ve k›y› ﬂeridi de Kos ve Rhodos’u görmektedir. Phrygia ile olan s›n›r ise kesin de¤ildir. Bölge ismini Yunanl›lar›n Anadolu’ya gö- “(27) Karial›lara iliﬂkin say›s›z söylentilerden genellikle üze- rinde fikir birli¤ine var›lan bir tanesi ﬂudur: Karial›lar Mi- no’un egemenli¤ine tabi idiler ve bunlara o zamanlar Leleg- ler deniyordu ve adalarda yaﬂ›yorlard›. Sonradan karaya göç ettiklerinde k›y›lar›n ve iç k›s›mlar›n ço¤unun ilk sahiplerin- den alarak ele geçirdiler. Onlar›n ço¤u Leleg ve Pelasglard›. Karﬂ›l›¤›nda topraklar›n bir k›sm› Yunanl›lar taraf›ndan el- lerinden al›nd›. ‹onlar› ve Dorlar› kastediyorum. Askerlik iﬂ- lerindeki ﬂevklerinin bir kan›t› olarak yazarlar kalkan tuta- maklar›n›, kalkan armalar›n› ve mi¤fer sorguçlar›n› gösterir- ler, zira bunlar›n hepsi ‘Karia iﬂi’ olarak adland›r›l›r” [...] “(28) Ozan [yani Homeros, Ilias 2.867] ‘Masthles s›ras› ge- lince barbar dili konuﬂan Karial›lar› yönetti’ dedi¤i zaman, bu nas›l böyle olmuﬂtur diye sormaya gerek yoktur. O, pek çok yabanc› kabile tan›d›¤› halde sadece Karial›lar›n ‘barbar di- li konuﬂtu¤undan’ söz ediyor, fakat hiçbir yerde ‘barbarlar’dan söz etmiyor. Bu nedenle Thukydides hakl› de¤ildir, çünkü o 15 Karia’n›n K›sa Tarihi Geleneksel tarih, Anadolu k›y›s›ndaki çeﬂitli ﬂehirlerin etnik yap›lar›n› de¤iﬂtiren göçlerden bahseder. çünden önce burada yaﬂayan Karial›lardan almaktad›r. Bu halk›n kökeni, Strabon’un yazd›klar›ndan da anlaﬂ›- laca¤› üzere daha antik ça¤da karanl›¤a gömülmüﬂtü: Homeros’un yukar›da zikredilen sat›rlar› Karial›lar hakk›ndaki en erken kan›tt›r ve ayn› zamanda sorunu da özetler: Yunan öncesi halklardan (Lelegler ve Pelasglar) tam anlam›yla ay›rt edilemeyen çok eski bir halk, Ege ve Anadolu k›y›lar›na yerleﬂmiﬂtir. Bunlar askerî konular- da uzmand›r ve “barbarlar” olarak adland›r›lmaktad›r. Antik kaynaklarda Karial›lar›n yaﬂad›¤› yer hakk›ndaki belirsizlikler oldukça fazlad›r: Onlar›n ard›ndan an›lan bölge ça¤lar boyunca de¤iﬂmiﬂtir ve ancak görece geç bir tarihte belirli s›n›rlara kavuﬂmuﬂtur. Geleneksel tarih, Anadolu k›y›s›ndaki çeﬂitli ﬂehirle- rin etnik yap›lar›n› de¤iﬂtiren göçlerden bahseder. Bu- ‘Homeros barbar deyimini kullanmam›ﬂt›r , çünkü Hellenler henüz kendilerini baﬂkalar›ndan ay›rt edecek bir ada sahip de¤illerdi’ demektedir [1.3]. ‘Bu genel deyimi Hellenler ve özel- likle kötü anlamda ve düﬂmanl›klar›ndan ve devaml› seferle- rinden ötürü onlardan nefret eden ‹nial›lar taraf›ndan kul- lan›lm›ﬂt›r’ diyen gramerci Apollodoros da yan›lmaktad›r. Fa- kat soruyorum, neden Homeros onlar› ‘barbar dili konuﬂan halk’ diye adland›r›yor da, bir kerecik olsun ‘barbarlar’ ola- rak adland›rm›yor? [...] Karial›lar›n dili çok kaba dedi¤i za- man da hatal›d›r, çünkü öyle de¤ildir. Hatta Karia hakk›n- da yazan Philippos’a göre bu dilin içinde pek çok Yunanca sözcük vard›r. Kan›mca, ‘barbar’ sözcü¤ü ilk önce sözcükleri zorlukla, kabaca ve bo¤uk sesle ses benzerli¤i yaparak konuﬂan halk için söylenmiﬂtir [...]” (Strabon, Geography 14.2.27-28, çev. H. L. Jones, Loeb Classical Library). 16 ‹asos na göre, Yunan dünyas›nda gelen “kurucular” taraf›n- dan “kolonize” edilmiﬂ di¤erleri aras›nda Ephesos ve Mi- letos, zaten var olan Karia ya da Leleg ﬂehirleriydi. Tari- hî dönemlerde gelene¤in Karial›lara ve Leleglere atfet- ti¤i bölgeye, asl›nda kuzeyden güneye do¤ru Aiol, ‹on ya da Dor halklar›na mensup koloniciler yerleﬂmiﬂti. Antik ça¤da Karial›lar ile Lelegler aras›ndaki iliﬂkiye özel bir ilgi gösterilmiﬂtir. Antik kaynaklarda bunlar ba- zen iki ayr› halk, bazen de ayn› halk›n farkl› isimleri ola- rak karﬂ›m›za ç›kar. Halikarnassoslu tarihçi Herodotos ikinci görüﬂü desteklerken, her zaman Homeros’u göz önünde bulunduran Strabon ilk teoriyi savunur. Birbiriyle çeliﬂen çeﬂitli kaynaklar Lelegleri Yunanis- tan, Ege ve Anadolu’nun farkl› bölgeleriyle iliﬂkilendi- rir. Strabon onlar› Troas’a yerleﬂtirir ve buradan Karia’ya özellikle de Halikarnassos yar›madas›na göç ettiklerini söyler. Daha önce burada bulunan nüfusun aras›nda eri- miﬂlerdir ve “bütün Karia ve Miletos civar›nda onlar›n lahitleri, surlar› ve yerleﬂimlerinin izleri görülebilir” (Stra- bon 13.1.28). Modern araﬂt›rmalar büyük ölçüde antik kaynaklar›n sa¤lad›¤› bilgilerin do¤rulanmas›na ve bunlar›n üzerin- de çal›ﬂmaya yo¤unlaﬂm›ﬂt›r. Leleg kelimesinin etimolo- jik aç›dan Luvice’deki (Ana- dolu’daki Yunan öncesi es- ki dillerden biri) luhali yani “yabanc›” kelimesin- den geldi¤i düﬂünül- mektedir. Öte yandan, arkeolojik araﬂt›rmalar özellikle Halikarnassos yar›madas›nda tahkimat sistemleri ve küçük “çift- likler” gün ›ﬂ›¤›na ç›kar- m›ﬂt›r. Bu buluntular an- tik kaynaklarda Lelegler (Karia tarihi hakk›nda yazan Theangelal› Philippos’a göre Bir "Leleg" yap›s›n›n plân›. 17 Karia’n›n K›sa Tarihi Leleg yap›s›. Lelegler Karial›lar›n kölesiydi) hakk›nda anlat›lanlarla iliﬂkilendirilmiﬂtir. Bu sözde “Leleg” yap›lar› arazinin muhtemelen pastoral amaçl› kullan›m›yla ilgilidir. ‹asos’ta da benzer yap›lar tespit edilmiﬂtir. Benzer ama daha yavaﬂ iﬂleyen bir asimilâsyon süreci Karial›lar› da etkilemiﬂtir. Gelenek, Anadolu’ya gelen ba- z› Yunanl› kolonicilerin bölgedeki halklarla zaman za- man ﬂiddetli çarp›ﬂmalara girdi¤ini anlat›r. M.Ö. 5. yüz- y›la gelindi¤inde, tarihî ve epigrafik kan›tlar›n da göster- di¤i üzere Yunanl›lar ve Karial›lar Karia’n›n k›y› ﬂehirle- rinde birlikte yaﬂ›yorlard›. Ne var ki, Yunan kültürünün bölgedeki nüfuzu zay›f kalm›ﬂt›r. Her halükârda, kaz›lar gerçekte Yunan efsanelerinin ve tarihî kaynaklar›n›n söy- ledi¤inden daha eski ve büyük yerleﬂimler ortaya ç›kar- m›ﬂt›r ki, bunlar›n baz›lar› M.Ö. 3. biny›la kadar gider. Karial›lar›n tarihindeki önemli anlardan biri, M.Ö. 6. yüzy›lda Anadolu’yu etkisi alt›na alan Pers hâkimiyeti ile karﬂ› karﬂ›ya kalmalar›d›r. M.Ö. 5. yüzy›l›n baﬂlar›n- Benzer ama daha yavaﬂ iﬂleyen bir asimilâsyon süreci Karial›lar› da etkilemiﬂtir. 18 ‹asos ‹asos: Akropol’deki Bazilika. da Karial›lar›n baz› ortak kararlar almak için Labraun- da’daki Karia Zeus’unun tap›na¤›nda topland›klar›na dair kan›tlar vard›r. Daha sonraki dönemlerde Karial›la- r›n koinon denilen bir çeﬂit kuruma sahip olduklar› bi- linmektedir. Bunun d›ﬂ›nda, merkezi Stratonikeia yak›n- lar›ndaki Zeus Khrysaoreios Tap›na¤› olan baﬂka bir ko- inondan söz etmemiz gerekir. Baﬂl›ca ﬂehir ve tipik Ka- ria yerleﬂmeleri olan köylerden gelen temsilciler bu ku- rumlarda görev al›yordu. M.Ö. 4. yüzy›l Karia’n›n tarihindeki di¤er bir önem- li dönemdir. Bölge Pers denetimindeydi ve yerel bir “sat- rap” (vali) hanedan› taraf›ndan yönetiliyordu. Bu satrap- lardan en önemlisi aktif ve ba¤›ms›z uluslar aras› bir ki- ﬂilik olmay› baﬂaran Mausollos’tur (ö. M.Ö. 357). Her ﬂeyden önce devam›n› ard›llar›n›n getirdi¤i ciddi bir ge- liﬂmenin mimar› olmuﬂtur. Halikarnossos’u Mylasa’n›n yerine bölgenin baﬂkenti yapm›ﬂt›r. Küçük merkezlerini Karial›lar alfabe yaz›s› kullanm›ﬂt›r, ancak iﬂaretlerin tan›m›, hatta bunlar›n fonetik karﬂ›l›klar› belirsizdir. 19 Karia’n›n K›sa Tarihi birleﬂtirilmesi (synoikismos) ile kurulan yeni ﬂehir, onun an›tsal mezar›na, ünlü Mausoloeion’a (mozole kelimesi buradan gelir) ev sahipli¤i yapm›ﬂt›r. Büyük ‹skender’in seferinin ard›ndan (M.Ö. 334-332), Karia Hellenistik dünyan›n bir parças› haline gelmiﬂtir. Strabon, Hellenistik-Roma döneminde Stratonikeia (Ma- kedonial›lar kurmuﬂtur), Mylasa ve Alabanda’n›n (Ro- ma dönemi Karia’s›n›n idarî merkezleri) ad›n› vermesi- ne karﬂ›n (14.2.22), Geç Antik Ça¤a kadar geliﬂmeye de- vam eden Aphrodisias’tan hiç bahsetmez. Karial›lar bugün hakk›nda çok az bil- gimiz bulunan ve Hint-Avrupa dil aile- sinin d›ﬂ›nda bir dil kullanm›ﬂlard›r. Karia ve M›s›r’da (burada Ka- rial›lar paral› askerler olarak gö- rev yapm›ﬂt›r) bulunan Karia alfa- besi ile yaz›lm›ﬂ yaz›tlar›n aç›klanma- s› zordur. Karial›lar alfabe yaz›s› kullan- m›ﬂt›r, ancak iﬂaretlerin tan›m›, hatta bun- lar›n fonetik karﬂ›l›klar› belirsizdir. 1996’da Kaunos’ta gün ›ﬂ›¤›na ç›kar›lan çift dilli yaz›t bu zorlu soruna katk›da bulunacakt›r. A¤›z k›sm›nda Karia dilinde bir yaz›t bulunan siyah figürlü krater. 21 ‹asos Hakk›nda Yararl› Bilgiler K›y›k›ﬂlac›k: Bugünkü liman. ‹asos ﬂehir surlar›n›n plân› (Charles Texier’den 1849). 22 ‹asos ugünkü ad› B K›y›k›ﬂlac›k köyü olan antik ‹asos ya da di¤er ad›yla Asin Kurin, Milas’›n 26 km. kuzeybat›s›ndad›r (525 no.lu karayolu) ve ﬂehre yeni Bodrum- Milas Havaalan›’ndan 20 dakikal›k bir sürüﬂle kolayca ‹talyan kaz› ekibinin konaklad›¤› ev. ulaﬂ›labilir. Körfezin karﬂ› k›y›s›ndaki Güllük liman›na ‹asos’tan 35 dakika süren bir tekne yolculu¤uyla var›l›r. Köyde kü- çük bal›k lokantalar› ve pansiyonlar mevcuttur. 1960’tan beri ‹talyan arkeoloji ekibinin sürdürdü¤ü kaz›lar, hâlen Dr. Fede Berti baﬂkanl›¤›nda Roma Ago- ras›’nda devam etmektedir. ﬁehrin “Bal›kpazar›” olarak bilinen en büyük yap›lar›ndan biri olan an›tsal mezar, "Bal›k Pazar›": Avlu. 23 ‹asos Hakk›nda Yararl› Bilgiler Köyde küçük bal›k lokantalar› ve pansiyonlar mevcuttur. Kültür Bakanl›¤› taraf›ndan restore edilmiﬂ ve 1995’te aç›k hava müzesi olarak hizmete aç›lm›ﬂt›r. Baﬂl›ca ziya- ret yerleri aﬂa¤›da listelenmiﬂtir (iç kapaktaki numara- land›r›lm›ﬂ tabloya da bak›n›z): SAVUNMA YAPILARI 1- ﬁehir surlar› (s. xx) 2- Bat› k›s›mdaki kule (s. xx) AGORA ALANI 3- Tunç Ça¤› yap›lar› (s. xx) 4- Geometrik dönem mezarl›¤› (s.xx) 5- “Çifte Baltalar Kutsal Alan›” (s. xx) 6- Merkez alandaki küçük tap›nak (s.xx) 7- Bouleuterion (s. xx) 8- Roma agoras› (s. xx) 9- H›ristiyan bazilikas› (s. xx) “ARTEM‹S AST‹AS” ALANI 10- Artemis Astias eksedralar› (s. xx) DO⁄U KAPISI ‹Ç‹NDEK‹ ALAN 11- Zeus Megistos Kutsal Alan› (s.xx) 12- Geç Hellenistik portiko kompleksi (s. xx) 13- Bizans yap› kompleksi (s. xx) T‹YATRO 14- Tiyatro (s. xx) YERLEﬁ‹M ALANLARI 15- Tiyatronun güneydo¤usundaki yerleﬂim alan› (s. xx) 16- “Mozaikler Evi” (s. xx) 17- Tepenin güney kesimindeki yerleﬂim alan› (s. xx) DEMETER VE KORE KUTSAL ALANI 18- Kutsal Alan (s. xx) AKROPOL‹S 19- Akropolisteki castrum (kale) (s. xx). 20- Akropolisteki H›ristiyan bazilikas› (s. xx) YARIMADA DIﬁINDAK‹ MEZARLIKLAR 21- Prehistorik nekropolis (s. xx) 22- Hellenistik nekropolis (s. xx) 23- “Bal›kpazar›” olarak bilinen Roma mausoloeionu (s. xx) 24- “Saat” (s. xx) 25- Oda mezarl› nekropolis (s. xx) 24 ‹asos Milas Müzesi. Çevrede Ziyaret Edilecebilecek Yerleﬂimler: Milas Milas’ta hem Hellenistik hem Roma hem de Mente- ﬂeo¤ullar› Beyli¤i/Osmanl› dönemlerine ait birçok an›t bulunmaktad›r. Milas Müzesi, Bodrum Müzesi’nden ge- tirilen ve bölgedeki kaz›lardan elde edilen buluntular›n toplanmas›ndan sonra 1983’te bakanl›k izniyle inﬂa edil- miﬂ ve 1987’de aç›lm›ﬂt›r. Milas Kültür Merkezi içinde yer alan müzenin 1600 m2’lik bir bahçesi ve 400 m2’lik ofis alan› bulunmaktad›r. Müzenin sergi alan› ve idarî bölümleri, binan›n giriﬂ kat›ndad›r. Kronoloji dikkate al›narak yerleﬂtirilmiﬂ on bir camekân içinde Stratonike- ia kaz›lar›nda ç›km›ﬂ tak›lar, ‹asos’tan Geometrik dönem çanak çömle¤i, Milas civar›ndaki kurtarma kaz›lar›nda bulunmuﬂ eserler, vatandaﬂlardan sat›n alma yoluyla gel- miﬂ mermer heykeller, baﬂlar ve di¤er buluntular sergi- lenmektedir. Ayr›ca müzede bir etnografya ve nümista- ik bölümü de vard›r. Bodrum kat›nda ise depolar, foto¤- raf odas› ve laboratuvar yer almaktad›r. Bahçe müzenin Milas bölgesi ve civar›ndan getirilen eserler için aç›k ha- va sergisi olarak hizmet etmektedir. Milas Çevresi: Gümüﬂ Kesen: Milas’›n merkezinden 2 km güneyde bu- lunan Gümüﬂ Kesen, M.S. 2. yüzy›lda inﬂa edilmiﬂ zen- 25 ‹asos Hakk›nda Yararl› Bilgiler Beçin Kalesi. gin bezemeli bir Geç Hellenistik an›tsal mezara sahiptir. Beçin Kale: ‹lçe merkezinin 5 km güneyinde, Beçin Be- lediyesi s›n›rlar› içinde kalan Beçin Kale, asl›nda Mente- ﬂeo¤ullar› döneminde yap›lan eklemelerle kullan›lm›ﬂ bir Hellenistik (?) kaledir. Burada görülebilecek kal›n- t›lar ﬂunlard›r: Roma Mezar› ‹ç Kale: ﬁehrin kuzey k›sm›ndad›r. K›smen bir tap›na- ¤›n üzerine inﬂa edilmiﬂtir. Kötü durumda olmas›na ra¤- men, bir hamam, sarn›ç ve tonozlu bir yap›n›n kal›nt›la- r› görülebilmektedir. Büyük Hamam: Ahmet Gazi Medresesi ve ‹ç Kale ara- s›ndad›r. 14. yüzy›la tarihlenir. Ahmet Gazi Paﬂa Medresesi: 1375’de Menteﬂeo¤ullar› Beyli¤i hükümdar› Tacettin Ahmet Gazi taraf›ndan yap- t›r›lm›ﬂt›r. Orhan Bey Camii: Ahmet Gazi Medresesi’nin karﬂ›s›n- dad›r. ‹bni Batuta Beçin’i 1330’larda ziyaret etti¤inde ca- mii inﬂa hâlindeydi. 14. yüzy›la ait oldu¤u düﬂünülen yap›, Ahmet Gazi Medresesi’nin kuzeybat›s›ndad›r. 26 ‹asos Hükümdar Kona¤›: 14. yüzy›la ait oldu¤u düﬂünü- len yap›, Ahmet Gazi Med- resesi’nin kuzeybat›s›nda- d›r. Hükümdar Hamam›: Ko- na¤›n kuzeyindedir. K›z›l Kervansaray: 14. yüz- y›l›n sonu ya da 15. yüzy›l›n baﬂ›na tarihlenen kervansa- ray iki katl›d›r. Alt kattaki ah›r k›smen y›k›lm›ﬂ bir to- noz ile desteklenmiﬂtir. ﬁapel: Orhan Bey Ca- mii’nin yaklaﬂ›k 200 m gü- neyindedir. Orta Bizans Dö- nemine aittir. Yelli Camii: Kepez bölge- sindedir; 14. yüzy›la tarihle- Ahmet Gazi Paﬂa Medresesi. nir. Karapaﬂa Medresesi: Aç›k bir avluya sahiptir; 14. yüzy›- l›n sonunda ya da 15. yüzy›lda yap›lm›ﬂt›r, ancak olduk- ça kötü durumdad›r. Orhan Bey Camii. 27 ‹asos Hakk›nda Yararl› Bilgiler En erken buluntular M.Ö. 600’e aittir. Buras› M.Ö. 6. ve 5. yüzy›llarda kutsal alan, sonras›nda küçük bir tap›nak teras› olarak kullan›lm›ﬂt›r. Euromos, Zeus Tap›na¤›. Euromos Roma ‹mparatorlu¤u dönemine ait kal›nt›lar aras›n- da en önemli ve en iyi durumdakilerden biri olan Euro- mos Zeus Tap›na¤›, Milas-‹zmir karayolunun 12 km ku- zeyindedir. Zeus Tap›na¤› ve çevresindeki kaz›lar ve res- torasyon çal›ﬂmalar› 1970’lerde Prof. Dr. Ümit Serdaro¤- lu taraf›ndan yürütülmüﬂtür. Labraunda Labraunda kutsal alan› Milas’›n merkezinden 13 km uzakl›kta, Latmos Da¤›’n›n eteklerindedir. Hekatomnos Döneminden Roma Dönemine kadar önemli bir dinî merkez olarak varl›¤›n› sürdürmüﬂtür. Labraunda ad›n› Zeus’un kutsal atribüsü olan çifte baltadan (labrys) al›r. 1948’den beri ‹sviçreli arkeologlar taraf›ndan kaz›lmak- tad›r. En erken buluntular M.Ö. 600’e aittir. Buras› M.Ö. 6. ve 5. yüzy›llarda kutsal alan, sonras›nda küçük bir ta- p›nak teras› olarak kullan›lm›ﬂt›r. M.Ö. 497’de burada Persler ve Karial›lar aras›nda bir savaﬂ cereyan etmiﬂ ve 28 ‹asos M.Ö. 497’de burada Persler ve Karial›lar aras›nda bir savaﬂ cereyan etmiﬂ ve Karial›lar yenilgiye u¤ram›ﬂt›r. Karial›lar yenilgiye u¤ram›ﬂt›r. M.Ö. 4. yüzy›lda tap›nak için en önemli dönemdir. Mausollos (M.Ö. 337-352) ve Idreus (M.Ö. 351-244) gibi satraplar›n yönetimi alt›nda tap›nak yeni bir görünüm kazanm›ﬂt›r. M.Ö. 355’te Lab- raundos’taki kurban törenleri s›ras›nda, Mausollos ken- disine karﬂ› düzenlenen suikasttan son anda kurtulmuﬂ- tu. Alanda teraslar, bir ya da iki giriﬂ kap›s›, Dor düze- ninde küçük bir yap› (muhtemelen çeﬂme), an›tsal mer- divenler, iki ﬂölen salonu (andron), kapal› yap›lar (oi- kos), stoa ve Zeus Tap›na¤›, bu olaydan sonra inﬂa edil- miﬂ olmal›d›r. Idrieus’un M.Ö. 344’te ölmesiyle, bu ba- y›nd›rl›k faaliyetleri durmuﬂtur. M.Ö. 4. yüzy›ldaki bü- yük çapl› yang›n felaketinin ard›ndan, kutsal alan kült yeri özelli¤ini kaybetmiﬂtir. Herakleia Herkaleia’n›n kal›nt›lar› Milas’›n merkezine 40 km uzakl›kta, Kap›k›r› köyündedir. ﬁehir Latmos Da¤lar›’n›n (Beﬂparmak Da¤lar›) ete¤inde, Bafa Gölü’nün k›y›lar› boyunca asl›nda Miletos’a ait geniﬂ bir araziyi kapsar. At- hena Tap›na¤›, tiyatro, agora, ﬂehir surlar›, Endymion ma¤aras› gibi Klâsik/Hellenistik yap›lar›n yan›nda, bu- Bafa Gölü. 29 ‹asos Hakk›nda Yararl› Bilgiler Herakleia. rada ve Bafa Gölü’ndeki adalarda birçok kilise kal›nt›s› vard›r. Alman Arkeoloji Enstitüsü’nden Dr. Anneliese Peschlow yak›n zamanda Latmos Da¤lar› civar›ndaki ma- ¤aralarda yüzlerce prehistorik resim keﬂfetmiﬂtir; araﬂt›r- malar hâlen devam etmektedir. Gezilebilecek di¤er ﬂehirler: Ephesos, Priene, Miletos etkileyici kal›nt›lara sahip antik ﬂehirlerdir. Stratonikeia, Lagina ve Alinda, Alaban- da gibi antik Karia ﬂehirleri. Myndos, Keramos, Knidos gibi di¤er önemli k›y› ﬂehirleri. Bodrum, antik Halikar- nassos, St. John Kalesi ve Sualt› Müzesi. Ünlü Mausole- ion ve tiyatro. Tavﬂan Adas›, ‹talyan kaz›lar› ve restoras- yon çal›ﬂmalar› devam etmektedir; Bizans kilisesi görül- meye de¤erdir. Bodrum tiyatrosu. 31 ‹asos’un Tarihi Bat› limandaki Bizans kulesi. Geç Hellenistik Döneme ait bir Megara kâsesi parças›. 32 ‹asos irçok Yunan ﬂehri gibi, B ‹asos da kökenleriyle övünmüﬂtür. ﬁehrin sakinleri ‹asos’un Peloponnesos’taki Argos’tan deniz yoluyla gelenler taraf›ndan kuruldu¤una inan›yordu. Bouleuterion: Aslan pençeli koltuk dayana¤›. Bu inan›ﬂ, kaz›larda ortaya ç›kan ‹osas0da Tarihi süreç Miken varl›¤›n›n ve etkisinin (M.Ö. 15. - 12. yüzy›l) ya da antik yazarla- M.Ö. 3000 r›n bahsetti¤i çok sonraki “koloni- Erken Bronz I-II zasyon” hareketinin an›lar›n›n ürü- döneminde (M.Ö. 3. nü olabilir. Gerçekte, ‹asos’taki en biny›l) yerleﬂimin erken buluntular Kalkolitik, hatta Kiklatlar ile iliﬂki içinde muhtemelen Neolitik döneme ait- bulundu¤una dair kan›tlar mevcuttur. tir ve ‹asos’un üzerinde kuruldu¤u alan, Anadolu ile Ege kültürleri ara- s›nda birkaç bin y›l boyunca buluﬂ- M.Ö. 1800 - 1200 ma noktas› olmuﬂtur. Roma agoras›n›n Erken Bronz I - II döneminde alt›nda, Artemis Astias (M.Ö. 3. biny›l) yerleﬂimin Kiklat- kutsal alan› içinde lar ile iliﬂki içinde bulundu¤una da- kalan baz› yap›lar ve Do¤u Kap›s›’nda ir kan›tlar mevcuttur. ‹ç k›s›mda, Bazilika yak›n›ndaki ﬂehrin kuzeyindeki geniﬂ nekropo- kal›nt›lar, Orta ve Geç lis ve Artemis Astia kutsal alan›n›n Tunç Ça¤›’na (M.Ö. yan›ndaki Roma agoras›nda bulu- 18. - 12. yüzy›l) nan ça¤daﬂ baz› mezarlar, söz konu- tarihlenen ciddi bir su dönemde her birinin kendine ait yerleﬂmenin mezarl›¤› olan iki ayr› yerleﬂmeye bulundu¤unu iﬂaret etmektedir. Bunlardan biri ya- göstermektedir. r›madan›n yukar› yamaçlar›nda, di- ¤eri de içteki nekropolisin yak›nla- r›nda olmal›d›r. 33 Iasos Historical Notes ‹asos yar›madas›. ﬁimdiye kadar Geç Tunç Ça¤›’n›n daha sonraki dö- nemlerine ve Orta Tunç Ça¤›’n›n baﬂlar›na (yak. M.Ö. 23. - 19. yüzy›l) tarihlenebilecek bir yerleﬂmenin izine rastlanmam›ﬂt›r. Bununla birlikte, Roma agoras›n›n al- t›nda, Artemis Astias kutsal alan› içinde kalan baz› ya- p›lar ve Do¤u Kap›s›’nda Bazilika yak›n›ndaki kal›nt›- lar, Orta ve Geç Tunç Ça¤›’na (M.Ö. 18. - 12. yüzy›l) ta- rihlenen ciddi bir yerleﬂmenin bulundu¤unu göster- mektedir. Bu alanlarda ele geçen buluntular ve Girit, Kiklat ve On iki Adalar’dan gelen keramikler ‹asos ve Ege adalar› aras›nda s›k› iliﬂkilerin varl›¤›n› göstermek- tedir. Geç Tunç Ça¤›’n›n baﬂlar›nda gözlemlenen ko- nik kâseler, piﬂirme kaplar› gibi ev kaplar› ve Minos (ya- Agora’da bulunan Miken kerami¤i. 34 ‹asos M.Ö. 800 - 700 Agora alan›ndaki Geç Geometrik Döneme (M.Ö. 8.-7.yüzy›l) ait zengin nekropolis, yaﬂam alanlar›n›n söz konusu dönemde adan›n daha yüksek yamaçlar›nda bulundu¤una iﬂaret etmektedir. Agora’da bulunan Miken kerami¤i. M.Ö. 499 ‹onia ﬂehirlerinin ni Girit) tipi a¤›rﬂaklar ilginçtir. Perslere karﬂ› baﬂlatt›¤› Bunlar›n (di¤er kan›tlar› da göz baﬂkald›r› hareketinde önünde bulundurdu¤umuzda) Gi- ‹asos ciddi biçimde zarar rit ile yak›n ticarî iliﬂkilerle mi yok- görmüﬂtür. sa bir Giritli göçmen yerleﬂimi ile M.Ö. 377 - 353 mi aç›klanaca¤› kesin de¤ildir. An- cak Girit’le olan ba¤lar Santorini Onun ard›ndan tahta geçen Maosollos’un yanarda¤›n›n patlamas›yla sona er- satrapl›¤› s›ras›nda miﬂtir ve hatta bu patlaman›n izle- ‹asos ve Karia ciddi bir rini ‹asos’ta, Roma agoras›n›n al- Hellenleﬂme sürecine t›ndaki kültür katlar›nda görülen girmiﬂtir. kal›n volkan külü tabakas›nda izle- M.Ö. 324 - 322 mek mümkündür. Minos etkisi M.Ö. 15. - 12. yüzy›llarda yerini Mi- Kentin tarihindeki dönüm noktas›, ken dünyas› ile yak›n iliﬂkilere b›- Büyük rakm›ﬂt›r. Agora alan›ndaki Geç Geomet- ‹skender’in Asia rik Döneme (M.Ö. 8. - 7.yüzy›l) ait seferi olmuﬂtur. zengin nekropolis, yaﬂam alanlar›- n›n söz konusu dönemde adan›n daha yüksek yamaçlar›nda bulun- M.Ö. 201 du¤una iﬂaret etmektedir. M.Ö 201’de M.Ö. 7. yüzy›l›n ilk yar›s›nda ‹a- Anadolu’da sefere ç›kan sos Miletos’un etkisindedir. Samos Makedonia kral› V. ve Korinthos’un aksine bu güçlü Io- Philippos’un kontrolüne nia ﬂehri bütün Baryglia Körfezi’ni, girmiﬂtir. adalar› ve Karia sahiline bakan k›- 35 Iasos Historical Notes y› ﬂeridini kontrol alt›nda tutmaktayd›. ‹asos’un kökeni ile ilgili efsane- ler de Miletos ile olan iliﬂkilerine dayanmak- tad›r. Yerel gelene¤e göre, Argos’tan gelen- lerin ﬂehri kurmalar› Miletos’un yard›m›yla olmuﬂtur: Yerli halk di- reniﬂ gösterince, Nele- us’un o¤lu (Miletos’un Geç Geometrik bir pithos parças›. kurucusu) yard›mlar›- na gelir (Polybios 16. 12. 1). ‹asos’un Dor ye- rine ‹on ﬂehri olmas›- ‹asos’un kökeni ile n›n sebebi de budur. ilgili efsaneler de M.Ö. 7. - 6. yüzy›llara Miletos ile olan iliﬂkilerine dayanmaktad›r. ait sanat eserleri özellikle ‹o- nia etkisi göstermektedir. Artemis Astias, Zeus Me- gistos (belki de Hera ile birlikte), Demeter ve Kore kutsal alanlar› Ar- kaik Döneme aittir (M.Ö. 6. yüzy›l). Ayn› dönemde sonraki bir yüzy›l boyunca sürecek Pers hâkimiyeti de baﬂlayacakt›r. ‹onia ﬂehirlerinin Perslere karﬂ› baﬂlatt›¤› baﬂkald›r› hareketinde ‹asos ciddi biçimde zarar görmüﬂtür (M.Ö. 499). M.Ö. 5. yüzy›l›n ortalar›nda ﬂehrin ismi, Atina ve çeﬂitli Yunan ﬂehirlerinin kurdu¤u, “adaletsiz” bir Zeus Megistos Kutsal Alan›’nda bulunmuﬂ bir genç erkek (kouros) heykeli torsosu (‹zmir Arkeoloji Müzesi). 36 ‹asos M.s. 142 ittifak olan Attika-Delos Birli¤i’nin vergi listesinde görülür. ‹asos’un ‹nﬂaat olas›l›kla M.S. ulaﬂt›¤› refah düzeyi, ödedi¤i vergi- 142’de (ya da 144), Karia’n›n büyük bir den anlaﬂ›labilir. M.Ö. 5. yüzy›l›n k›sm›nda zarara yol sonlar›na do¤ru, ﬂehrin Pers ve Yu- açm›ﬂ deprem yüzünden nan dünyas› aras›ndaki konumu va- sekteye u¤ram›ﬂt›r. tandaﬂlar› için bir sorun olmaya baﬂ- M.s. 500 - 600 lam›ﬂt›. Özellikle Peloponnesos Sa- vaﬂ›’n›n ikinci safhas›nda Atina ve M.S. 5. ve 6. yüzy›llar Sparta (ve müttefikleri) aras›ndaki aras›nda ‹asos piskoposluk merkezi savaﬂ Anadolu topraklar›nda taﬂ›n- olmuﬂtur. m›ﬂt› ve Persler de savaﬂa dahil ol- muﬂtu. Bu dönemde (M.Ö. 412- M.s. 700 405) Atina’ya sad›k kalan ‹asos, sat- 7. yüzy›l›n ilk rap Pissonthes’in o¤lu Amorges’in yar›s›ndaki Arap ve üssü oldu. Amorges, Pers ‹mpara- Sasani ak›nlar› yeni torlu¤u’ndan koparak Karia’da Ati- savunma yap›lar›n›n na’n›n da deste¤iyle bir krall›k kur- inﬂas›n› gerekli k›lm›ﬂt›r. maya yeltendi. Satrap Tissaphernes M.s. 1000 - 1100 ve Sparta ordusu Amorges’i yakala- 10. - 11. yüzy›llar yarak ‹asos’u ya¤malad›, ard›ndan aras›nda Selçuk tehdidi ﬂehre bir Pers garnizonu yerleﬂtiril- ‹asos’un kriz dönemine di (Thukydides 8.28-29). Lykia ﬂeh- denk gelmiﬂtir. ri Ksanthos’tan bir yaz›ta bu olaylar- dan ve Lykia kral› Harpagos’un o¤- lunun Spartal›lara ve Tissaphernes’e verdi¤i destekten söz eder. Buna ilâveten tarihçi Diodoros’un aktard›¤› bir öykü vard›r: M.Ö. 405’te Atina’n›n egemenli¤inden ç›kar ve Spartal› komutan Lysandros’un emriyle bir Sparta filo- su ﬂehre girerek ﬂehri yerle bir eder ve sekiz yüz vatan- daﬂ› öldürür; kad›n ve çocuklar da köle olarak sat›l›r (Di- odoros 13. 104. 7). Asl›nda, Diodoros’un eserinin el yaz- malar›nda bahsedilen ﬂehir, hâlen yeri belirlenememiﬂ Thasos’tur ve ‹asos daha sonradan yap›lm›ﬂ bir düzelt- medir. Dolay›s›yla, bu pasaj›n ‹asos tarihi ile bir iliﬂkisi yoktur. Konon’un komutas› alt›ndaki Atinal›lar›n Knidos’ta- ki deniz muharebesinden zaferle ç›kmalar›n›n ard›ndan 37 Iasos Historical Notes Amorges, Pers ‹mparatorlu¤u’ndan koparak Karia’da Atina’n›n da deste¤iyle bir krall›k kurmaya yeltendi. (M.Ö. 394), Sparta’n›n Ege üzerindeki kontrolü olduk- ça zay›flam›ﬂt›. Bu y›llarda ‹asos, Knidos, Rhodos, Samos, Byzantion ve Ephesos’la birlikte, üzerindeki symmakhia (ittifak) yaz›t› bulunan sikkeler basm›ﬂt›. Pers ‹mparatorlu¤u’nun Anadolu üzerindeki hâkimi- yetini kabul eden M.Ö. 386 bar›ﬂ›ndan sonra, ‹asos Ka- ria satrab› Hekatomnos taraf›ndan yönetilmiﬂtir. Onun ard›ndan tahta geçen Maosollos’un (M.Ö. 377-353) sat- rapl›¤› s›ras›nda ‹asos ve Karia ciddi bir Hellenleﬂme sü- recine girmiﬂtir. Bu süreç do¤al olarak direniﬂle karﬂ›laﬂ- m›ﬂt›r. Belki de ﬂehrin bar›nd›rd›¤› farkl› etnik ya da sos- yal gruplar yüzünden kamplaﬂma yaﬂanm›ﬂt›r (Mausol- los’un yürüttü¤ü siyaset Atina karﬂ›t›yd›). ‹asoslu baz› va- tandaﬂlar Karia hanedan›na karﬂ› bir isyan baﬂlatm›ﬂ ve bu isyana kat›lan Mylasal›larla birlikte sürülmüﬂlerdir. Kentin tarihindeki dönüm noktas›, Büyük ‹skender’in Asia seferi olmuﬂtur (M.Ö. 334 - 332). ‹skender’in Mile- tos’ta bozguna u¤ratt›¤› Pers filosunda en az bir ‹asos ge- misi oldu¤unu biliyoruz. K›sa bir süre sonra, Halikarnas- sos’un kararl› direniﬂi ve general Memnon’un çabalar›- na ra¤men Karia’n›n tamam› Pers hâkimiyetinden “kur- Klâsik Döneme tarihlenen k›rm›z› figürlü Attika vazosuna ait parça. 38 ‹asos ‹asos’lu genç ile bir yunus aras›nda dostluk geliﬂir ve yunus, bu insan arkadaﬂ› için kendini feda eder. tar›lm›ﬂt›r”. ‹asos’ta da baz› de¤iﬂimler meydana gelmiﬂ ve “demokratik” bir yönetim (yani Makedonial›lar› tu- tan) kurulmuﬂ, belki de baz› kurumsal düzenlemeler ya- p›lm›ﬂt›r. ‹asos ve ‹skender aras›ndaki ilginç iliﬂki, Hermias ve yunus hakk›ndaki yerel bir efsaneye yans›m›ﬂt›r: ‹asos’lu genç ile bir yunus aras›nda dostluk geliﬂir ve yunus, bu insan arkadaﬂ› için kendini feda eder. ﬁehrin sikkele- rinde bile anlat›lan bu olay›n etkisinde kalan ‹skender, genci Poseidon rahibi yapmak için yan›nda götürür. Üs- telik, ‹skender’in maiyetinde saray ﬂairi olarak ün yap- m›ﬂ ‹asoslu Khoerilos bulunmaktayd›. Ancak, ‹asos ile Makedonia hânedan› aras›ndaki en ilginç geliﬂmeler si- yaset alan›nda meydana gelmiﬂtir. ‹skender’in yan›nda bulunan ‹asoslu Gorgias’›n arabuluculu¤u sayesinde, Makedonia kral› ﬂehre baz› ayr›cal›klar vermiﬂtir. Bun- lar›n aras›nda “Küçük Deniz”de (bugün Sar› Çay’› ya- k›n›ndaki lagün) bal›k avlama haklar›n›n iadesi de var- d›. Bu hakk›n daha önce kime ait oldu¤u (Mylasa? Pers kral›? Bargylia?) aç›k de¤ildir ve çeﬂitli fikirler öne sü- rülmektedir. ‹skender’in Babil’de vakitsiz ölümünden sonraki (M.Ö. 323) y›llarda ç›kan karmaﬂa döneminde, ﬂehrin tarihi hakk›nda çok ﬂey bilinmemektedir. ‹skender’in halefleri (diadokhoslar) aras›ndaki mücadeleler s›ra- s›nda Karia, birbirine rakip generaller aras›nda el de- ¤iﬂtirmiﬂtir. M.Ö. 323’ten 314’e kadar ‹asos, Antigonos Monophthalmos (tek gözlü)’un yan›nda savaﬂan Pole- mios taraf›ndan kendi topraklar›ndan sürülen Make- donial› general Asandros’un eline geçmiﬂtir. Birkaç y›l sonra, M.Ö. 310’da daha sonra M›s›r’›n taht›na geçe- cek olan Ptolemiaos taraf›ndan özgürlü¤üne kavuﬂtu- rulmuﬂtur. Bütün bu mücadelelere ra¤men, M.Ö. 4. yüzy›lda kamu binalar›n›n ve kutsal alanlar›n say›s› ol- 39 Iasos Historical Notes dukça artm›ﬂ, agoran›n düzenlenmiﬂtir. M.Ö. 3. yüzy›l›n so- nuna do¤ru, Alinda hü- kümdar› Olympik- hos’un sald›rgan siyase- tinin hedefi olmuﬂtur. Olympikhos’un sald›r›- lar›ndan iyice bunalan ‹asos, M.Ö. 220’ye do¤ru, kendisiyle ayn› Dor kökenle- rini paylaﬂan ve bu yüzden akrabal›k ba¤lar› (synghe- nenia) olan Rhodos’tan yard›m istemiﬂtir. M.Ö 201’de Anadolu’da sefe- re ç›kan Makedonia kra- l› V. Philippos’un kontrolü- ne girmiﬂtir. Hem iç ke- Geç Hellenistik Döneme ait bir simi hem de denizi ﬂeh- Megara kâsesi parças›. rin bat›s›ndaki düzlük- ten kontrol eden savunma duvarlar› bu dönemde inﬂa edilmiﬂ olmal›d›r. Makedonia’n›n bölgedeki varl›¤› Roma’n›n ‹kinci Ma- kedonia Savaﬂ› s›ras›nda duruma müdahale etmesine se- bep olmuﬂtur. Rhodos bu s›rada ‹asos’tan yard›m ister. Kynoskephalai’deki Roma zaferinden sonra (M.Ö. 197), V. Philippos Roma’n›n iste¤ine uyarak ﬂehri boﬂaltmak zorunda kalm›ﬂt›r. Ancak, bu arada ‹asos Syria kral› III. Antiokhos’un hâkimiyeti alt›na girer ve buraya garnizon- lar yerleﬂtirir. M.Ö. 199/8’de (baz› bilim adamlar›na göre M.Ö. 228’de) meydana gelen bir deprem soncunda ﬂehirde ciddi bir tahribat meydana gelmiﬂtir. Bununla ilgili bir yaz›tta III. Antiokhos’un kar›s› Laodike’nin felaketten zarar görenlere yapt›¤› yard›mlardan bahsedilmektedir. Bu yard›mlar›n karﬂ›l›¤›na ﬂehir minnettarl›¤›n› belirt- mek amac›yla, çeﬂitli yap›lara para yard›m›nda bulunan Antiokhos’a ait bir kült kurmuﬂtur. Ancak ﬂehir bu yüz- 40 ‹asos den bölünür: Sürgüne gönderilen baz› vatandaﬂlar Sele- ukos yönetimine karﬂ› ç›karak Roma’dan yana tav›r ta- k›nm›ﬂt›r. Roma ve Syria kral› aras›nda meydana gelen savaﬂ s›ras›nda, ‹asos’un topraklar› amiral Lucilius Aemilius Paulus’un Karia’daki operasyonlar›nda ya¤malanm›ﬂ- t›r (M.Ö. 190). Antiokhos’un Magnesia ad Spylum’da yenilgiye u¤ramas›ndan ve ard›ndan yap›lan Apameia Bar›ﬂ›’ndan sonra (M.Ö. 189), ‹asos muhtemelen Rho- dos’a verilen k›y› ﬂeridine (perea) dahil olmuﬂtur. M.Ö. 167’ye kadar süren bu statüsü, ayn› y›l Ro- ma’n›n Makedonia kral› Perseus’a karﬂ› kazand›¤› za- ferden sonra de¤iﬂmiﬂ, ﬂehre “özgürlü¤ü” verilmiﬂtir. Daha sonra, Pergamon Krall›¤›’n›n Roma’ya geçmesi- nin ard›ndan (M.Ö. 133), ‹asos di¤er Karia ﬂehirleri ile birlikte Asia eyaletinin bir parças› olmuﬂtur. Bu yeni dü- zenleme, Pontos kral› VI. Mithridates tehlikesi ile kar- ﬂ› karﬂ›ya kal›r. ‹asos öteki Anadolu ﬂehirleri gibi kral› Roma’ya karﬂ› destekler (M.Ö. 88). Bu ittifak›n ortaya ç›kmas›n›n bir nedeni de Asia eya- letindeki kötü yönetime karﬂ› duyulan hoﬂnutsuzluktu. Sulla ‹asos’u ele geçirdikten sonra korsanlar›n ﬂehri ya¤malamas›na izin vermiﬂtir. Dardanos Bar›ﬂ›’ndan (M.S. 85) sonra, Roma ceza olarak bölgenin büyük k›sm›n› imparatorlu¤un onar›- m› için zorunlu yard›ma mahkum etmiﬂtir. Roma ‹m- paratorlu¤u’nun yeniden inﬂa faaliyeti Anadolu’nun ekonomisini on y›llar boyunca a¤›r bir yük alt›nda b›- rakm›ﬂt›r. Yak›ndaki Mylasa ile ‹asos aras›nda cereyan eden bir iç savaﬂtan sonra, ﬂehir imparatorluk döneminde nispe- ten sakin bir hayat sürmüﬂ ve refaha kavuﬂmuﬂtur. Bü- yük inﬂaat projeleri Traianus döneminde baﬂlam›ﬂt›r. Onar›mlar, kamu binalar›n›n süslenmesi ve geniﬂletil- Sulla ‹asos’u ele geçirdikten sonra korsanlar›n ﬂehri ya¤malamas›na izin vermiﬂtir. 41 Iasos Historical Notes Bir Roma yap›s›na ait Korinthos baﬂl›¤›. mesi, hususî yap›lardaki art›ﬂ, sonraki dönemde, Hadri- anus ve Antoninus Pius zaman›nda sürmüﬂtür. Bouleute- rion yeniden inﬂa edilmiﬂ, su yolu yap›lm›ﬂ ve adan›n gü- ney yamaçlar›nda, freskler ve mozaiklerle süslü bir yer- leﬂim alan› kurulmuﬂtur. Agoradaki an›tsal onar›m çal›ﬂmalar› M.Ö. 138’e ta- rihlenir. Bu dönemde Artemis, imparator ve ﬂehre iki ta- n›nm›ﬂ vatandaﬂ, Thophilos o¤lu Dionysios ve Argaios o¤lu Hierokles taraf›ndan adanm›ﬂ büyük bir revak ya- p›lm›ﬂt›r. ‹nﬂaat olas›l›kla M.S. 147’de (ya da 144), Ka- ria’n›n büyük bir k›sm›nda zarara yol açm›ﬂ deprem yü- zünden sekteye u¤ram›ﬂt›r. Sonraki yüzy›llar hakk›nda bildiklerimiz azd›r. ﬁehir muhtemelen sakin hayat›n› sürdürmüﬂtü ve tarihin ak›- ﬂ› onu bir anlamda es geçmiﬂti. Yine de, belli bir refah düzeyini sa¤lam›ﬂ olmal›d›r. ‹mparatorluk döneminde ‹asos yak›n›ndaki mermer ocaklar›ndan ç›kan k›rm›z› mermer aranan bir mald›, hatta Bizans döneminde Af- rika’ya, ‹talya’ya ve Konstantionopolis’e bile ihraç edili- yordu. Bu güvenli ve huzurlu ortam, M.S. 3. yüzy›lda barbar kavimler tehlikesiyle bozulmuﬂtur. Yüzy›l›n ortalar›nda (M.S. 253 - 268) Heruli kavminin ﬂehre do¤ru ilerleme- 42 ‹asos si karﬂ›s›nda, Caracalla’dan Gallienus’a kadarki dönemi kapsayan 3000 kadar sikke, agoran›n güneybat› köﬂesin- deki odalardan birinin zeminin alt›na saklanm›ﬂt›r. Bu olaylardan sonraki bilgilerimiz H›ristiyanl›k dönemine aittir. M.S. 5. ve 6. yüzy›llar aras›nda ‹asos piskoposluk merkezi olmuﬂtur. Ephesos, Khalkedon, Nikaia ve Kons- tantinopolis konseylerine kat›lan piskoposlar aras›nda, M.S. 431 - 879 aras›nda beﬂ ‹asos’lu piskoposun ad› geç- mektedir. 7. yüzy›l›n ilk yar›s›ndaki Arap ve Sasani ak›nlar› yeni savunma yap›lar›n›n inﬂas›n› gerekli k›lm›ﬂt›r. Bu döneme tarihlenebilecek mimarî kal›nt›lar aras›nda, daha sonra ﬂehrin idarî ve askerî merkezi olacak k›stak üzerindeki kale bulunmaktad›r. Agoran›n kuzeydo¤u duvar›na bin- dirilmiﬂ çevre duvar›, erken dönem ﬂehir surlar›n› takip etmektedir. ‹darî aç›dan, M.S. 610’dan sonra ‹asos Karabisanoi’a ait geniﬂ bir deniz “thema”s›n›n (Bizans ‹mparator- lu¤u’nda askerî eyalet) bir parças› olmuﬂtur. Buras› iki Bir Bizans kâsesine ait parça. 43 Iasos Historical Notes M.S. 1071’deki, Malazgirt Savaﬂ›’nda Selçuklu Türkleri Bizansl›lara tarihlerindeki en kötü yenilgiyi tatt›rm›ﬂlar ve Anadolu’nun büyük bir k›sm›n› ele geçirmiﬂlerdi. k›sma ayr›larak, her biri bir “drungar”›n idaresine veril- miﬂtir. 8. yüzy›l›n baﬂ›nda (M.S. 711 - 732) yap›lan bir reformla, ‹asos’u da içine alan “drungarl›k” özerk ve ken- di strategosu taraf›ndan yönetilen Cibyrreotes “thema”s›na çevrilmiﬂtir. Bölgenin kuzey s›n›r›nda kalan ‹asos Mandalya Körfezi’nin kontrol ediyordu. 10. ve 11. yüzy›llar aras›nda Selçuk tehdidi ‹asos’un kriz dönemine denk gelmiﬂtir. M.S. 1071’deki, Malazgirt Savaﬂ›’nda Selçuklu Türkleri Bizansl›lara tarihlerindeki en kötü yenilgiyi tatt›rm›ﬂlar ve Anadolu’nun büyük bir k›sm›n› ele geçirmiﬂlerdi. Bundan sonraki dönem bölge için oldukça zorlu geçmiﬂi k›y› ﬂeridindeki savunma sis- temleri denizden gelecek bir tehlikeye karﬂ› güçlendiril- miﬂtir. ‹asos’un üzerinde bulundu¤u adan›n düzlük kesimini çevreleyen surlar ve bat› liman›na giriﬂi kontrol eden kule muhtemelen bu tarihlerde inﬂa edilmiﬂtir (12. - 13. yüzy›llar). Ancak günlük yaﬂam devam etmekteydi ve 13. yüzy›lda ‹asos metropolitan›ndan, Miletos “met- ropolis”inin archbishopu olarak söz edilmektedir. Bizans yerleﬂimi 15. yüzy›lda sona ermiﬂtir. Bu konuda kesin bil- gimiz yoktur, ancak agoradaki bazilikan›n yan›ndaki mezarl›k alan›ndan gelen buluntular, en az›ndan erken Osmanl› döneminde ﬂehirde çekirdek bir nüfusun bulun- du¤unu göstermektedir. 45 Araﬂt›rmalar ve Kaz›lar Agora: Do¤u stoas›ndan friz blo¤u. Dans eden Satyr’li arkaik kantharos (Milas Müzesi). 46 ‹asos ünümüzde ‹asos G nerdeyse tamamen terk edilmiﬂtir. ﬁehri 17. yüzy›lda ziyaret eden ilk seyyahlar ve antik ça¤ tutkunlar› burada birkaç insan görmüﬂlerdi. Oda mezarl› gömülere sahip nekropolis (Charles Texier - 1849) Baz› kal›nt›lar (özelikle surlar) görülebiliyordu; hat- ta ﬂehrin antik ismi As›n Kalesi ﬂeklinde korunmuﬂtur. 1775’te ‹asos’a gelen Richard Chandler’in canl› tasvirle- rinden sonra, birçok baﬂka seyyah da ﬂehre u¤ram›ﬂt›r. Bunlardan en önemlisi, 1849’da Charles Texier’in ziyaretidir. ﬁehri tamam›yla terkedilmiﬂ hâlde bulan Te- xier, alan› kaplayan kal›n bitki örtüsünü yakt›rm›ﬂ ve böylece kal›nt›lar› daha rahat çizebilmiﬂtir. De¤erli bir plan ç›kartabilmesine ra¤men, an›tlara da zarar vermiﬂ- tir. Birkaç on y›l sonra, Alman arkeolog Wilhelm Jude- ich ﬂehri Osmanl›lar›n ya¤malamas›ndan önce (1887) inceleme f›rsat›n› bulabilmiﬂtir. Bu ya¤ma sonucunda da o zaman kadar korunmuﬂ olan surlar ve tiyatro ha- sar görmüﬂtür. 20. yüzy›l›n baﬂlar›nda Karia’da incelemelerde bulu- nan ‹talyan arkeologlar ‹asos’ta da çal›ﬂm›ﬂlard›r. Karia konusunda gerçek bir uzman olan Frans›z epigraf Lo- uis Robert ise, ‹asos hakk›nda yazmaya baﬂlad›¤› monog- rafisini bitirememiﬂtir. ﬁehri tamam›yla terkedilmiﬂ hâlde bulan Texier, alan› kaplayan kal›n bitki örtüsünü yakt›rm›ﬂ ve böylece kal›nt›lar› daha rahat çizebilmiﬂtir. 47 Araﬂt›rmalar ve Kaz›lar ‹asos ve do¤u körfezinin plân› (Choiseul Gauffier’den). Dolay›s›yla ﬂehrin büyük bir k›sm›, Atina’daki ‹tal- yan Arkeoloji Enstitüsü müdürü arkeolog Doro Levi’nin 1960’ta kaz›lara baﬂlamas›na kadar hâlâ keﬂfedilmeyi bekliyordu. Daha önce Doro Levi, Girit’te bir Minos sa- ray› olan Phaistos’u kazm›ﬂt› ve Minos uygarl›¤›n›n ya- y›l›m alan› ile ilgileniyordu. Bu yay›lman›n co¤rafî s›n›r- lar› neydi? Anadolu k›y›lar›, Herodotos ve Thukydides gibi antik yazarlar›n bahsetti¤i kral Minos’un “thalassok- rasi”sinin (deniz imparatorlu¤u) bir parças› m›yd›? Yi- Bat› körfezinden genel görünüm. 48 ‹asos Bal›k Pazar›. ne bu yazarlar taraf›ndan sözü edilen Karial›lar›n ve di- ¤er Anadolu halklar›n›n rolü neydi? Levi, ‹asos’un bu sorulara arkeolojik yan›tlar verebilecek bir yer oldu¤u- nu düﬂündü. ‹lk y›llarda, ‹talyan arkeologlar›n olumsuz koﬂullar alt›nda araﬂt›rmalar› oldukça geniﬂ bir alanda gerçekleﬂtirilmiﬂ, baz› an›tsal ya- p›lar incelenerek kronoloji- lerinin ve topografik de- taylar›n›n tespiti için kaz›lar yap›lm›ﬂt›. Yar›mada d›ﬂ›ndaki nekropolisten bir an›t mezar parças›. 49 Araﬂt›rmalar ve Kaz›lar 1960’tan beri arkeologlar, mimarlar, tarihçiler, epigraflar ve teknik elemanlar ﬂehri araﬂt›rmaya devam etmektedir. 1960’tan beri arkeologlar, mimarlar, tarihçiler, epig- raflar ve teknik elemanlar ﬂehri araﬂt›rmaya devam et- mektedir. ‹asos’taki ‹talyan kaz›lar›n›n baﬂ›na Levi’den sonra Clelis Laviosa (1975 - 1984) geçmiﬂtir ve ondan sonra da yerini Fede Berti alm›ﬂt›r. Kaz›lar›n yan›nda ‹talyan ekibi agoran›n temizlen- mesi ve restorasyonu, “Bal›k Pazar›” olarak bilinen an›t mezar›n kaz›lardan ç›kan eserler için bir çeﬂit müze ﬂek- line sokulmas› (1995), “Mozaikler Evi”ne çat› yap›lma- s›, bat› liman›ndaki Bizans kulesinin ve halk taraf›ndan “Saat” diye adland›r›lan Roma an›t mezar›n›n onar›m› gibi çal›ﬂmalar› da yürütmüﬂtür. Saat Kulesi. 51 ‹asos ﬁehri Do¤u Kap›s› içindeki Geç Roma kamu binas›. ‹asos’dan bir terrakotta (Milas Müzesi). 52 ‹asos asos’un baz› ‹ antik yazarlar›n (örne¤in Strabon) belirtti¤i gibi bir ada üzerinde konuﬂland›¤› ‹asos yar›madas›n›n bat› yamaçlar›. konusunda herkes hemfikir de¤ildir. Bugün yerleﬂim, yaklaﬂ›k 900 m uzunlu¤unda 450 m geniﬂli¤inde, deniz seviyesinden 80 m yükseklikte kaya- l›k bir yar›mada üzerinde bulunur. Anlaﬂ›lan k›stak, ﬂeh- rin ard›ndaki dar ovadan bir ›rmak ile taﬂ›nan toprakla meydana gelmiﬂtir. ﬁehir, en büyü¤ü do¤uda da¤l›k bir burunla çevrili, di¤eri de bat›da olmak üzere iki limana sahiptir. ‹asos’un bulundu¤u yar›madan›n bat› yamac› oldukça diktir ve yo¤un yerleﬂime sahne olmuﬂ dar, düz alanla sona erer. Öte yandan bat› ve güney yamaçlar k›- y›ya bir dizi do¤al ve yapay teraslar sayesinde daha az e¤imle iner. Buras› yerleﬂime uygundur ve özellikle ya- ﬂam alan› olarak kullan›lm›ﬂt›r. Dar sokaklarla (tiyatro- nun yak›n›ndakiler gibi) ayr›lm›ﬂ küçük bloklar kadar, di¤erlerinden ayr› inﬂa edilmiﬂ büyük evler de bulunmak- tad›r. Tepenin zirvesinde, ‹asos’un akropolisi yer al›r. Buras› geleneksel olarak Rodos ﬁövalyeleri ile iliﬂkilen- dirilen 12. - 13. yüzy›la ait bir savunma duvar› ile çevre- lenmiﬂtir, ancak daha er- kene giden yerleﬂim izle- Öte yandan bat› ve ri vard›r. güney yamaçlar k›y›ya Yerleﬂilen alan, bu- bir dizi do¤al ve gün sadece çok az bir bö- yapay teraslar lümü korunmuﬂ M.Ö. 4. yüzy›l surunun içinde kal- sayesinde daha az maktad›r. Burada ﬂehrin e¤imle iner. baﬂl›ca kamu binalar› yer 53 ‹asos ﬁehri Agora: Bizans kap›s›. al›r. K›smen korunmuﬂ ve kaz›s› yap›lm›ﬂ bu alanda bi- nalar ﬂehrin uzun tarihi boyunca birbirinin üzerine in- ﬂa edilmiﬂtir. Sonuçta gözle görülebilir olan kal›nt›lar en geç olanlard›r ve genellikle Hellenistik, Roma, Bizans ve Bizans sonras› dönemlere aittir. Akropolise giden yolun baﬂ›nda Roma döneminde tekrar inﬂa edilmiﬂ agoran›n zarif portikolar› yükselmek- tedir. Bu alan›, ﬂehir meclisinin (boule) toplant› yeri olan bouleuterion gibi en önemli kamu binalar› çevrelemek- tedir. Agora: Güney stoa. 54 ‹asos ‹asos’ta din, do¤al olarak paganizmden H›ristiyanl›¤a do¤ru geliﬂme göstermiﬂtir. Do¤u Kap›s›n›n yan›ndaki Zeus Megistos kutsal ala- n›, yar›madan›n güney ucunda yer alan Demeter ve Ko- re kutsal alan› ve yeri ﬂimdilik bilinmeyen ünlü Artemis Astias kült heykeli önemli tap›m merkezleriydi. ‹asos’ta din, do¤al olarak paganizmden H›ristiyanl›- ¤a do¤ru geliﬂme göstermiﬂtir. Bu durum H›ristiyan va- tandaﬂlar›n M.S. 5. - 6. yüzy›lda zenginliklerini de aç›¤a vuran baz› yap›lar inﬂa ettirmelerinden de anlaﬂ›labilir. Hem ﬂehir sular›n›n d›ﬂ›nda hem de içinde çeﬂitli kutsal yap›lar yükselmiﬂtir. Bunlardan en dikkat çekici olan› yerleﬂim alan›n›n d›ﬂ›nda, Do¤u Kap›s› ile “Bal›k Paza- r›” aras›ndaki, önündeki apsisi ve narteksi korunmuﬂ 12. yüzy›la ait üç nefli bazilikad›r. Ayn› derecede önemli bir baﬂka yap› da, 6. yüzy›lda yap›lm›ﬂ üç nefli bazilikad›r. Yap›, o s›rada çoktan geçirdi¤i deprem sonras›nda hara- Artemis Astias Kutsal Alan›’ndan bir Dionysos heykeli. 55 ‹asos ﬁehri Hellenistik agoradan bir friz blo¤u. beye dönen agoran›n ortas›ndad›r ve inﬂas›nda daha er- ken yap›lar›n sütun baﬂl›klar›, sütun parçalar›, frizleri ve saçakl›klar› kullan›lm›ﬂt›r. Pagan binalar›n yüzeylerine kaz›nm›ﬂ haçlar ve H›ristiyan yaz›tlar› yeni dinin yay›l›- m›na kan›tt›r. Kilisenin ömrü uzun olmuﬂ ve Bizans dö- neminden Osmanl› döneminin baﬂlar›na kadar (15. yüz- y›l) sürekli onar›larak hayat›n› sürdürmüﬂtür. Bu yüzy›l- lar boyunca ﬂehir yaﬂam› kademeli olarak gerilemiﬂtir, akropolisteki bazilikan›n çevresinde kümelenmiﬂ mezar- lar ve mezarl›ktaki say›s›z gömüler büyük bir nüfusun varl›¤›na iﬂaret etmektedir. Tepeyi ve k›sta¤›n üzerindeki castrumu (muhteme- len sivil idarî ve askerî yönetim merkezi) kaplayan Orta- ça¤ surlar›, yerleﬂimin geç dönemlerine ait en önemli kal›nt›lar›ndan biridir. Hem ﬂehir sular›n›n d›ﬂ›nda hem de içinde çeﬂitli kutsal yap›lar yükselmiﬂtir. 57 Savunma Yap›lar› Bat› liman›ndaki Bizans kulesi. Agora: Üzerinde aslan kabartmas› bulunan bronz Bizans kemer tokas›. 58 ‹asos ehir ﬁ surlar›n›n inﬂas› M.Ö. 4. yüzy›la, muhte- melen ﬂehrin Hekatomnos sülâlesi satraplar› yönetiminde geçirdi¤i döneme (M.Ö. 377-353) ‹asos’u çevreleyen tepeler üzerindeki ﬂehir duvarlar› (Charles Texier - 1849). tarihlenir. ﬁehir Surlar› Bu tarihin dayanak noktas›, Do¤u Kap›s›’na ait bir taﬂ blok üzerindeki yaz›t›n harf formlar› ve taﬂlar›n iﬂ- çili¤idir. Bugün surlardan geriye sadece bölük pörçük izler kalm›ﬂt›r. Asl›nda 1887’de, yüzeydeki taﬂ bloklar›n birço¤u Osmanl› yetkililerinin emriyle ‹stanbul’a nak- ledilerek Bebek Liman›’n›n inﬂas›nda kullan›lm›ﬂt›r. Ancak, Charles Texier’nin 1849’da yapt›¤› bir çizim, bi- ze surlar hakk›nda genel bir fikir vermektedir. Surlar 2 km uzunlu¤undad›r ve antik ça¤da özellik- le k›stak taraf›nda ﬂimdikinden farkl› olan k›y› ﬂeridini takip etmekteydi. Duvarlar bat›da beﬂ, do¤uda ise dört kuleyle desteklenmiﬂtir. Di¤erleri gibi kare temelli olan bir tanesi güneydeki kap›y› korumaktad›r. ‹kinci bir gi- riﬂ anakarada, üçüncüsü de do¤uda aç›lm›ﬂt›r. Surlar 2 km uzunlu¤undad›r ve antik ça¤da özellikle k›stak taraf›nda ﬂimdikinden farkl› olan k›y› ﬂeridini takip etmekteydi. 59 Savunma Yap›lar› ﬁehir surlar›: Güney taraf›ndaki kule. Bu önemli savunma sistemi, savaﬂ ve bar›ﬂ zaman›n- daki koﬂullara göre tekrar tekrar plânlanm›ﬂt›r. Roma ve daha sonra Bizans döneminde savunmaya yönelik ih- tiyaçlar nedeniyle sa¤lamlaﬂt›rma çal›ﬂmalar›na giriﬂil- miﬂ ve baz› kap›lar kapat›lm›ﬂt›r. Agoran›n mevcut giriﬂinin yan›nda bosajl› bir duvar parças› yer al›r. Savunma, muhtemelen bunun bitiﬂi- ¤inde, yer alan kulenin üst katlar›ndaki odalardan ya- p›lmaktayd›. ﬁehir surlar›: Agoran›n günümüzdeki giriﬂinin yan›ndaki kule. 60 ‹asos Bat› liman›ndaki Bizans kulesi. Bat› Liman›ndaki Kule ﬁimdi suyun alt›nda kalm›ﬂ iki paye, ‹asos’un bat› li- man›n› kapat›yordu. ﬁehrin aç›k denize karﬂ› bulundu- ¤u enlemesine ve ters konumu, ayr›ca rüzgâr›n yönü göz önüne al›n›rsa, bunlar›n dalgak›ran olmad›klar›, limana giriﬂ ç›k›ﬂ› kontrol ettikleri anlaﬂ›lmaktad›r. Bunlar, hem agora ile ayn› yap› kat›nda hem de do¤u k›y›s› boyunca bulunan liman yap›lar›n›n inﬂa edildi¤i döneme, yani Er- ken ‹mparatorluk Dönemine aittir. Muhtemelen Orta Bizans Döneminde do¤udaki kü- çük limana bir kule eklenmiﬂtir. Kulenin kuzey ve bat›s› sa¤lam destek duvarlar›yla güçlendirilmiﬂ ve silahlar›n kullan›lmas› için iki s›ra mazgal deli¤i aç›lm›ﬂt›r (kule- nin güney cephesi denize gömülmüﬂtür). 2 m kadar yük- seltilmiﬂ giriﬂi do¤uya aç›l›r ve olas›l›kla kara taraf›na aç›- lan ve surlara ba¤l› bir geçit iﬂlevini görmüﬂtür. Kulenin iki kat› vard›r: alt katta küçük bir sarn›ç ve bir kap›n›n Bunlar, hem agora ile ayn› yap› kat›nda hem de do¤u k›y›s› boyunca bulunan liman yap›lar›n›n inﬂa edildi¤i döneme, yani Erken ‹mparatorluk Dönemine aittir. 61 Savunma Yap›lar› arkas›nda ahﬂap bir rampa bulunur. Üst katta ise bir ﬂö- mine vard›r ve çat› da muhtemelen piramit ﬂeklindeydi. Bu yap›n›n tarihi hâlen tart›ﬂmal›d›r. K›br›s’taki ben- zer destek duvarlar›na sahip kalelerle yap›lan karﬂ›laﬂt›r- malar ve baz› tarihsel ç›kar›mlara göre, inﬂa tarihi Bizans ‹mparatorlu¤u’nun s›k›nt›l› bir dönemine, bu k›y›daki savunma sisteminin denizden gelebilecek tehlikelere kar- ﬂ› güçlendirildi¤i 12. - 13. yüzy›l olmal›d›r. Öte yandan, Osmanl› denizcisi Piri Reis’in ‹asos’ta II. Bayezid taraf›n- dan 1481 - 1512 aras›nda “sunî liman›” savunmak amac›y- la yapt›rtt›¤›n› söyledi¤i “kule”yi söz konusu yap›yla iliﬂ- kilendirenler de vard›r. Bat› liman›ndaki Bizans kulesinin içi. 63 Agora Alan› Bouleuterion. Silindirik mermer sunak. 64 ‹asos atandaﬂlar›n V topland›¤› ana meydan olan agora, k›sta¤›n yak›n›ndaki düzlük alan› kaplar. Buraya olas›l›kla Bizans döneminde ﬂehir suruna aç›lan kemerli bir kap›dan girilmektedir. Agora: Do¤u stoas›. Yap›lan kaz›larda birbiri üzerine gelen, ama her za- man kolayca ay›rt edilemeyen yap› katlar› ortaya ç›kar›l- m›ﬂt›r. Bunlar baz› kültür boﬂluklar›yla birlikte Kalkoli- tik/Erken Bronz Ça¤› I’den Geç Bizans dönemine ka- dar olan zaman dilimin kapsar. En erken arkeolojik buluntular M.Ö. 3. biny›la kadar gitmekle birlikte, en erken yap›lar, Bronz Ça¤› yerleﬂi- mine (M.Ö. 2. biny›l) ait baz› duvar kal›nt›lar›d›r. Bun- lar›n üzerinde de bir Geometrik Dönem mezarl›¤› (M.Ö. 8. - 7. yüzy›l) vard›r. Agora: Bizans kap›s›. 65 Agora Alan› Bunlar baz› kültür boﬂluklar›yla birlikte Kalkolitik/Erken Bronz Ça¤› I’den Geç Bizans dönemine kadar olan zaman dilimin kapsar. Agora. Do¤u stoas›na ait bir saçakl›k üzerindeki yaz›t. Kuzey-güney güney do¤rultusunda, su tutmak için bir havuza ba¤lanm›ﬂ masif bir duvar M.Ö. 6. yüzy›la tarih- lenmektedir. Havuz, dibe inen birkaç basamakl› bir mer- divene sahiptir ve dipte çok say›da çanak çömlek parça- s›na rastlanm›ﬂt›r. Yak›ndaki bir yap›da bulunan parça- lar havuzdakinden çok daha fazlad›r. Oluklar, küçük kanallar ve kanalizasyon yollar›ndan oluﬂan kompleksler M.Ö. 5. yüzy›la ve Hellenistik Döne- me aittir. Bunlar birbiri üzerinden geçerek bütün alan› kat etmektedir. Roma Dönemi tabakas›n›n alt›ndaki do- ¤u-bat› yönünde uzanan büyük kanalizasyon sistemi, ﬂeh- rin yüksek kesimlerinden gelen sular›n drenaj›n› yapa- rak k›stakta denize b›rakmaktayd›. Muhtemelen M.Ö. 5. yüzy›lda küçük taﬂ parçalar›ndan oluﬂan bir tabaka alttaki yap› katlar›na kal›n bir çizgi çek- miﬂtir. “Çifte Balta Kutsal Alan›” olarak adland›r›lan kü- çük bir kutsal yap›, bu tabakayla iliﬂkilendirilmektedir. Alan M.Ö. 4. yüzy›lda farkl› bir iﬂlev yüklenmiﬂ ve ﬂeh- rin baﬂl›ca meydan› (agora) olmuﬂtur. Düzgün kesilmiﬂ taﬂ bloklardan meydana gelen, kuzey ve do¤udaki duvar kal›nt›lar› bu dönem aittir ve geniﬂ alan›n› (107m x 87 m) s›n›rlamaktad›r. Yerleﬂim alanlar›na aç›lan an›tsal ka- p› ise do¤uda yer al›r. Agoran›n ortas›nda, çeﬂitli küçük kutsal yap›lar ve su- naklar bulunmaktad›r. Günümüze gelen mimarî kal›nt›- 66 ‹asos Agora: Genel görünüm. lar M.Ö. 2. yüzy›la tarihlenen ‹on düzeninde küçük bir ta- p›na¤›n (naiskos) rekonstrüksiyonuna izin vermektedir. Sunaklardan geriye sadece dikdörtgen ya da kare temel- ler kalm›ﬂt›r ve bunlar bazen taﬂ döﬂeli zemine sahiptir. M.S. 2. yüzy›l, agoradaki an›tsal inﬂaat faaliyetlerine sahne olmuﬂtur: Alan›n dört bir yan›n› çevreleyen zarif Agora: Güney stoadaki Bizans oca¤›. 67 Agora Alan› portikolar (stoa) bu döneme tarihlenir. Portikolar bir- kaç kez Anadolu’nun k›y›lar›n› vuran depremlerden et- kilenmiﬂtir. ‹lk hasar, inﬂaat›n baﬂlamas›ndan sonra mey- dana gelmiﬂtir ve inﬂaat hiçbir zaman tamam›yla bitirile- memiﬂtir. Kaz›lar›n sa¤lad›¤› kan›tlara göre, son hasar Iustinianus döneminden (M.S. 6. yüzy›l) önce olmuﬂtur. Bizans döneminde y›k›k sütunlar›n aras›ndan yükse- len kalitesiz yap›larda daha eski binalara ait sütunlar ve mimarî elemanlardan yararlan›lm›ﬂt›r. Baz› endüstriyel yap›lar (metal, çömlek ve cam üretimi için ocaklar) 10. - 11. yüzy›llarda güney ve do¤u stoada yer almaktayd›. Zamanla, agoran›n kal›nt›lar› toprak alt›nda kalm›ﬂ ve kuzeydo¤u köﬂesinde, k›sta¤›n yak›n›na bir Ortaça¤ kalesi (castrum) inﬂa edilmiﬂtir. Bu savunma sistemi k›s- men antik surlardan yararlanm›ﬂt›r. Modern yola bakan sura birleﬂtirilmiﬂ zarif kemerli kap› buna örnektir. Ka- lenin içinde geç antik ça¤ ve Ortaça¤a ait çeﬂitli yap›lar ile Selçuklu ve Osmanl› dönemine tarihlenen daha geç binalar bulunmaktad›r. Castrum olas›l›kla M.S. 7. - 8. yüz- y›llarda Pers ve Arap tehdidine karﬂ› Bizans ‹mparator- lu¤u’nun ald›¤› önlemler kapsam›nda inﬂa edilmiﬂtir. 68 ‹asos K›stak yak›n›ndaki Ortaça¤ kalesinin plân›. Akanthus yapraklar›yla süslü zarif bir mimarî frize ait bloklar, muhtemelen Hellenistik Dönem’de yap›lan ago- ra düzenlemesinin bir parças›d›r. Bunlar bat› stoadan getirilmiﬂ ve çok daha geç tarihli duvarlarda (“Bal›k Pa- zar›”ndaki gibi) kullan›lm›ﬂt›r. Ço¤unlukla kandiller ve kaliteli yemek kaplar›ndan oluﬂan Augustus dönemine ait iki grup adak buluntusu, alan›n ortas›ndaki sunaklardan birinin temeline dikkat- le saklanm›ﬂt›r. Bunlar aras›nda yer alan kabartmal› hay- Bunlar aras›nda yer alan kabartmal› hayvan ve hayalî yarat›klarla süslü (aslan, grifon, kanatl›) üç bronz kemer parças›, yerel iﬂliklerde üretilmiﬂ olmal›d›r. 69 Agora Alan› Hellenistik agoradan bir saçakl›k blo¤u. van ve hayalî yarat›klarla süslü (aslan, grifon, kanatl›) üç bronz kemer parças›, yerel iﬂliklerde üretilmiﬂ olmal›d›r. Sasani sanat›n›n aç›k etkilerini taﬂ›yan ikonografik özel- likleri, Bizans dünyas› arac›l›¤›yla al›nm›ﬂ olmal›d›r. Agora: Aslan kabartmal› bronz Bizans kemer tokas›. 70 ‹asos Yap›n›n içinde, daha erken yap› safhalar›na, olas›l›kla Geç Bronz Ça¤›’na ya da Orta Bronz Ça¤›’n›n baﬂlar›na ait duvar ve zemin kal›nt›lar› yer al›r. Agoradaki Bronz Ça¤› yap›lar›n›n plân›. Bronz Ça¤› Yap›lar› Agora alan›nda 1960’larda ve 1970’lerde yürütülen kaz›lar Bronz Ça¤›na, ço¤unlukla M.Ö. 2. biny›l›n orta- lar›na tarihlenen yap›lara ait duvarlar ve döﬂemeli zemin- ler gün ›ﬂ›¤›na ç›karm›ﬂt›r. Bunlardan en dikkat çekici olan›, kareye yak›n bir plâna sahip “F Yap›s›”d›r. Geç Bronz Ça¤›’n›n erken bir safhas›na ait yap›, Minos mi- marisinden bildi¤imiz üçgen biçimli iﬂlenmiﬂ taﬂlarla in- 71 Agora Alan› Agora’daki Bronz Ça¤› yap›s›. ﬂa edilmiﬂtir. Kuzey duvar›na paralel giden dar bir yol, duvar›n ortas›ndaki kap› taraf›ndan kesilmektedir. Yap›- n›n içinde, daha erken yap› safhalar›na, olas›l›kla Geç Bronz Ça¤›’na ya da Orta Bronz Ça¤›’n›n baﬂlar›na ait duvar ve zemin kal›nt›lar› yer al›r. Yap›- n›n tahribi, çeﬂitli Anadolu ve Minos (komik kâseler, piﬂirme kaplar› ve a¤›rﬂaklar) üslûbunda yerel çanak çömlek ile Geç Minos IA’ya ait it- hal mallar›n yard›m›yla (baz›la- r› zeminde in situ, baz›lar› da k›r›k halde bulunmuﬂtur) ta- rihlenmiﬂtir. Keramikler ve stratigrafik kan›tlar›, F Yap›- s›’n›n Santorini volkan›n›n patlamas›na yak›n bir tarihte y›k›ld›¤›n› göstermektedir. Santorini’nin patlamas›, yap›- n›n kuzeybat› köﬂesinde, hâlen ay›rt edilebilen kal›n bir tüf Bronz Ça¤› tabakalar›ndan çanak çömlek parças›. 72 ‹asos The precise calendar date of the eruption is controversial, but must have occurred between c. 1650 and 1500 BC. ya da volkanik kül tabakas› b›rak- m›ﬂt›r. Patlaman›n kesin tarihi tart›ﬂmal›d›r, ama yaklaﬂ›k M.Ö. 1650 - 1500 aras›nda meyda- na gelmiﬂ olmal›d›r. Bu olaydan k›sa bir süre sonra, oldukça da- Bronz Ça¤› tabakalar›ndan çanak yan›ks›z bir yap›, “B Ya- çömlek parças›. p›s›” bu tüf tabakas›n›n ve k›smen F Yap›s›’n›n kuzey duvar› üzerine inﬂa edilmiﬂtir. Ne yaz›k ki, ﬂimdi nerdeyse tamamen yok olmuﬂtur. Bununla birlikte, kera- mik buluntular› Geç Minos/Geç Bronz Ça¤› I (muhteme- len Geç Minos IB)’e iﬂaret eder ve baz› yerel yap›m Mi- nos konik kâselerini de içerir. B Yap›s›’n›n tahribinden sonra (bir yang›n sonucunda), ‹asos’taki Minos varl›¤›n›n yerini Miken ile yak›n iliﬂkiler alm›ﬂt›r. Miken varl›¤› ago- radaki çok say›da çanak çömlekle kendini göstermekte- dir, ama bu döneme (M.Ö. 15. - 12. yüzy›l) kesin bir ﬂe- kilde atfedilebilecek mimarî kal›nt› nerdeyse yoktur. Geometrik Dönem Nekropolisi Geç Geometrik (M.Ö.8. - 7. yüzy›l) nekropolisi, ‹asos agoras›n›n bat› k›sm›ndad›r ve Bronz Ça¤› tabakalar›n›n üzerine inﬂa edilmiﬂtir; bu yüzden baz› erken yap›lar› tah- rip etmiﬂtir. ﬁimdiye kadar çeﬂitli tiplerde yüzün üzerinde mezar kaz›lm›ﬂt›r. Bunlar genellikle do¤u-bat› do¤rultusunda- d›r ve aralar›nda yass› taﬂlardan yap›lm›ﬂ lahitler, yatay ya da dik yerleﬂtirilmiﬂ büyük urnelerin (pithos) içindeki in- humasyon ve kremasyon gömüleri, amphora veya az çok dikdörtgen terrakotta lahitlerdeki kremasyonlar bulunur. 73 Agora Alan› Geometrik nekropolis. Gömüler tek olmayabilir; birçok durumda mezarlar birkaç kiﬂi için kullan›lm›ﬂt›r ve böyle örneklerde ilk gö- münün kemikleri bir köﬂeye toplanm›ﬂt›r. Bazen ikinci gömüler için yass› taﬂtan kefenler kullan›lm›ﬂt›r. Mezar hediyeleri ço¤unlukla yerel ve kaliteli kilden üretilmiﬂ, dönemin tipik süslemeleri (ﬂeritler, dalgal› çiz- giler, üçgenler, zikzaklar, ok ucu ﬂekilleri vb.) ile deko- re edilmiﬂ çanak-çömlekler (testiler, kadehler, küçük kra- terler, kâseler, amphoralar) ve kaba kilden kaplardan (küçük testiler, çift kulplu kaplar, kavanozlar) oluﬂmak- tad›r. Ayr›ca bronz tak›lar (bilezikler, kolye parçalar›, yü- zükler, spiral saç tokalar›, fibulalar) ve küçük bir demir b›çak bulunmuﬂtur. Baz› kad›n mezarlar›nda terrakotta i¤ler, çocuk mezarlar›nda ise terrakotta biberonlar ve de- niz kestanesi kabuklar› ele geçmiﬂtir (buluntular› bir k›s- m› ‹zmir Arkeoloji Müzesi’nde sergilenmektedir). 74 ‹asos Geometrik gömülerde bulunmuﬂ çanak çömlekler. “Çifte Baltalar Kutsal Alan›” Agoran›n do¤u bölümünde, k›smen aç›¤a ç›kar›lm›ﬂ bir yap›, buluntular›ndan dolay› “Çifte Baltalar Kutsal Alan›” olarak adland›r›lm›ﬂt›r ve Klâsik Döneme tarih- lenir. Bu kutsal yap›da birbiriyle iliﬂkisi olmayan, kal›n duvarl›, kuzey-güney do¤rultusunda iki oda yer al›r. Gü- ney odas›n›n köﬂelerinde, kireçtaﬂ›ndan paralel yüzlü temel taﬂlar› bulunur ve bunlar›n yukar› bakan yüzleri, üzerlerine bir blok gelebilecek ﬂekilde iﬂlenmiﬂtir. ‹çe- ride, güneydo¤u köﬂeye dayanm›ﬂ yuvarlak bir tören oca- ¤› (eskhara) vard›r. Yap›n›n, Karia’n›n en büyük tanr›- s› Zeus Labrandeus’a adanm›ﬂ oldu¤u sav›, burada bu- Agoran›n do¤u bölümünde, k›smen aç›¤a ç›kar›lm›ﬂ bir yap›, buluntular›ndan dolay› “Çifte Baltalar Kutsal Alan›” olarak adland›r›lm›ﬂt›r ve Klâsik Döneme tarihlenir. 75 Agora Alan› Çifte Baltalar Kutsal Alan›. lunmuﬂ çifte balta ﬂeklindeki çok miktarda küçük kurﬂun levha (tanr›n›n atribüsüdür) ve yan› baﬂlar›nda ortaya ç›- kar›lm›ﬂ bir mermer piramit üzerindeki çifte balta kabart- mas›d›r. Bu piramit belki de yukar›da bahsetti¤imiz taﬂ te- mellerden birinin üzerine yerleﬂtiriliyordu. Küçük çifte balta levhala- r›n yan›nda, üzerinde delik- ler olan küçük kurﬂun diskler, haçlar, spiraller veya konsant- rik dairelerden meydana ge- len çok say›da buluntu grubu vard›r. Kutsal Alan’dan ç›km›ﬂ çifte balta örnekleri. 76 ‹asos Agora: Merkezdeki küçük tap›nak, ön cephenin restitüsyonu. Agoran›n Merkezindeki Küçük Tap›nak Geç Hellenistik Dönemde agorada bulunan küçük kutsal yap›lar ve sunaklar aras›nda, ‹on düzeninde kü- çük bir tap›nak (naiskos) vard›r. Uzun süre kullan›mda kalan yap›, sonunda H›ristiyan bazilikas›n›n kuzey nefi- ne bitiﬂmiﬂtir. Güneye aç›lan naiskos, beyaz mermer üzerinde iﬂ- lenmiﬂ basit ve zarif mi- marî ögelerinden dola- y› M.Ö. 2. - 1. yüzy›lla- ra tarihlenmektedir. Buras› kült heykeli için inﬂa edilmiﬂ olmal›d›r. Hellenistik ve Roma döneminde agoran›n merkezinde bulunma- s›, heykelin Artemis’e, yani agoran›n portiko- lar›n›n adand›¤› tanr›- Agora: Merkezdeki küçük tap›na¤›n plân› ve restitüsyonu 77 Agora Alan› çaya ait oldu¤una iﬂaret etmektedir. Naiskos _ ﬂeklinde- ki plân›yla özel bir kült yap›s› grubuna girmektedir. Bo- yutlar›n›n küçüklü¤ü ve ön cephe duvar›n›n bulunma- y›ﬂ›, kült heykelinin d›ﬂar›dan görülebildi¤inin, dolay›- s›yla mimarî düzenlemenin bask›n ögesi oldu¤unun gös- tergesidir. Bouleuterion Bouleuterion agoran›n güneybat› köﬂesinde, güney stoas›n›n hemen arkas›nda yükselir. Bu, ‹asos’taki en iyi korunmuﬂ yap›lardan biridir. Kaz›lardan önce bile basa- Bouleuterionun rekontrüksiyon çizimi. 78 ‹asos Koltuklar›n ucu aslan pençeleri ﬂeklinde iﬂlenmiﬂtir. maklar›n üst k›sm› görülebiliyordu ve Texier çizdi¤i ilk ﬂehir plân›nda bunu stadionun kavisli uç k›sm› olarak göstermiﬂti. Orijinal yap› M.Ö. 4. yüzy›lda, ﬂehir meclisi (boule) kuruldu¤u zaman inﬂa edilmiﬂtir, ancak ﬂimdi görülen düzenleme M.S. 1. yüzy›la aittir. Dikdörtgen bir plâna sa- hiptir (21.80 m x 25.70 m) ve oturma s›ralar› (cavea) üç çeyrek bir daire oluﬂturur. Binan›n iﬂlevi de bu dönem- de de¤iﬂmiﬂtir: Yuvarlak bir merkezî alan, koltuklar ve bir proskenion eklenerek küçük bir kapal› tiyatro olarak kullan›lm›ﬂt›r. Orijinal frons scaenae üç kap›yla bölün- müﬂ ve iki s›ra niﬂli sütunla süslenmiﬂtir. Cavea ise mer- divenlerle üç bölüme ayr›lm›ﬂ ve alt basamaklar üstten bir koridor (diazoma) ile ayr›lm›ﬂt›r. Koltuklar›n ucu as- lan pençeleri ﬂeklinde iﬂlenmiﬂtir. Koro için ayr›lm›ﬂ alan Bouleuterion. 79 Agora Alan› (ambulakra) ve d›ﬂar› ile irtibat› olan merdivenler, yan giriﬂlere (parados) aç›l›r ve yap›n›n her bölümüne ulaﬂ- may› sa¤lar. Hadrianus döneminde agoradaki di¤er ya- p›lar inﬂa hâlindeyken, bouleuterionun ön cephesi zen- gin heykelt›raﬂl›k eserleriyle süsleniyor, galerilere (tribu- nalia) geçit veren merdivenler ekleniyordu. Yap›y› çevreleyen koridoru dolduran dolgu içinde bir klineye oturmuﬂ, sol eli yast›¤a dayal› sakall› bir erkek fi- gürüne ait büyük bir kabartman›n parçalar› bulunmuﬂ- tur. Di¤er buluntular aras›nda elbise kumaﬂ›n›n alt›nda kalk›k ç›plak bir sa¤ ayak, yüksek kabartma olarak iﬂlen- miﬂ uzuv -belki bir kol- parças› ve bir yata¤›n ayaklar›na ait parçalar vard›r. Kabartmadaki sahnenin rekonstrük- siyonu ve yorumu tart›ﬂmal›d›r. Ancak son çal›ﬂmalar, bu figürü ﬂehri kuran ve ona ismini veren kahraman ‹asos’un nadir bir portresi olarak tan›mlamaktad›r. Çok kaliteli bir iﬂçilik gösteren kabartma Hekatomnos sülâlesi döne- mine (M.Ö. 4. yüzy›l›n ilk yar›s›) tarihlenmektedir. 80 ‹asos Roma Agoras› Agoran›n do¤u saçakl›¤› boyunca uzanan çifte yaz›t, geniﬂ dikdörtgen alan› dört yandan çevreleyen zarif por- tikolar›n (stoa) yap›m tarihini kesin bir ﬂekilde -M.Ö. 136 - 138 aras›nda- verir. ‹ki ‹asos’lu vatandaﬂ, Theophilos o¤lu Dionysios ve Argaios o¤lu Hierokles bu an›t› ﬂehrin tanr›ças› Artemis Astias’a, tanr›sal Hadrianus’a (Zeus Olympios Panhellenos unvan›yla), Antoninus Pius’a ve “güzel yurt ‹asos’a” adam›ﬂt›r. Düz gövdeli sütunlar Korinthos ve Pergamon baﬂl›k- Agora ve Artemis Astias Kutsal Alan›’n›n plân›. 81 Agora Alan› Düz gövdeli sütunlar Korinthos ve Pergamon baﬂl›klar›na sahiptir ve trabeationa üç ﬂerit iﬂlenmiﬂtir. Agora’n›n güney stoa restitüsyonu. lar›na sahiptir ve trabeationa üç ﬂerit iﬂlenmiﬂtir. Mer- mer levhalar duvarlar›n ve yerin kaplanmas› için kulla- n›lm›ﬂt›r. Kuzey ve güney stoalar çift portikoya sahiptir ve ortada payelerle desteklenmektedir ve meyilli bir ça- t› ile örtülmüﬂtür. Güney stoa bouleuterion ve Artemis Astias kutsal ala- n› gibi kamu alanlar›na geçiﬂ sa¤lar. Bizans döneminde kapat›lm›ﬂ bir kap›, bat› liman›na bakan döﬂemeli bir ala- na aç›lmaktad›r. M.Ö. 4. yüzy›ldan itibaren tamam›yla Karia gelene¤ine uygun baz› yaz›tlarda buras›, vatandaﬂ- lar› ilgilendiren kanun ve kararlar›n sergilendi¤i Pose- idon stoas›d›r. Bat›s›nda karﬂ›l›kl› iki oda bulunur; bun- lardan birinin (“kütüphane”) iki duvar›nda bir çift niﬂ vard›r. Stoan›n öteki ucunda ise üç kemerli bir giriﬂe sa- hip, arka duvar›na bitiﬂik kaideler bulunan geniﬂ bir oda vard›r. Stoan›n bu bölümünde ortaya ç›kar›lan baz› ya- z›tlardan anlaﬂ›ld›¤› kadar›yla buras› imparator kültüyle ilgili bir yap› olmal›d›r (Caesarium). 82 ‹asos Agora: Do¤u stoadan bir friz ve saçakl›k üzerindeki yaz›t. Do¤u stoa (ve belki de k›smen kaz›s› yap›lm›ﬂ bat› stoa) basit bir portikodur. Pazaryeri sorumlusunun (ago- ranomion) ofisi ve iki eski gömünün üzerine Geç Helle- nistik Dönemde inﬂa edilmiﬂ bir kahraman›n an›s›na ya- p›lm›ﬂ an›t (heroon) gibi kamu binalar› do¤u taraf›nda yo¤unlaﬂm›ﬂt›r. Agorada tap›n›m, ﬂehirin kurucusu baﬂ- ta olmak üzere önemli tanr›lar ve kiﬂiler için ayr›lm›ﬂt›. Heroon ﬂehrin çeﬂitli bölümlerine aç›lan büyük sütunlu yola bakar. Mermer basamaklar boyunca, muhtemelen Dor düzenindeki bir saçakl›¤› taﬂ›yan sütunlar›n parça- lar›n› görmek mümkündür. ﬁehrin bu yolun ötesinde nas›l geliﬂti¤i konusunda çok ﬂey biliyoruz, ama Roma ‹mparatorlu¤u döneminde kamu binalar›ndan meyda- na gelen bir kompleks mevcuttu. Bunlardan en iyi du- rumda olan›, birbirine ba¤lant›l› üç geniﬂ odadan mey- dana gelir. Bunlar›n duvarlar›nda keresteler için oyuk- Kuzey stoada su toplamak için yar›m daire ﬂeklinde bir havuz ve do¤u duvar›nda da bir niﬂ bulunur. 83 Agora Alan› Agora: Do¤u stoadan bir friz. lar vard›r (sadece kuzey oda kaz›lm›ﬂt›r). Kuzey stoada su toplamak için yar›m daire ﬂeklinde bir havuz ve do¤u duvar›nda da bir niﬂ bulunur. Heroon yak›n›nda, üzerinde sarmaﬂ›k filizleri, nar, üzerinde yemiﬂ ve kuﬂ bulunan çam dallar›ndan oluﬂan kabartmalarla süslenmiﬂ taﬂ bloklar› vard›r. Bunun üze- rinde, kurdele ve inci dizileriyle bezeli boynuzlu bo¤a Agora: Kuzey stoa. 84 ‹asos Baﬂ›n boyutlar›na bak›l›rsa kolayca taﬂ›n›labilir olmas› gereken heykelin, bir Karia’l› taraf›ndan M›s›r ziyaretinden dönüﬂünde getirilmesi mümkündür. tasvirleri yer al›r. Bal›k Pazar›’nda bir araya getirilen par- çalar bir suna¤a ait olmal›d›r ve üslûbu M.S. 1. yüzy›l› iﬂa- ret etmektedir. Güney stoada, Bizans dönemi yap›lar›ndan birinin ze- minin alt›nda, Artemis Astias kutsal alan›na ç›kan kap›n›n yan›nda bir bazalttan M›s›rl› baﬂ› (ﬂimdi Milas Müzesi’nde- dir) bulunmuﬂtur. Üzerinde bir uzun tüylü bir ﬂapka bu- lunan baﬂ, Osiris’i tasvir etmektedir ve Sais dönemine (M.Ö. 7. yüzy›l) tarihlenir. Baﬂ›n boyutlar›na bak›l›rsa ko- layca taﬂ›n›labilir olmas› gereken heykelin, bir Karia’l› ta- raf›ndan M›s›r ziyaretinden dönüﬂünde getirilmesi müm- kündür. M.Ö. 7. ve 6. yüzy›llarda, Karia’l› paral› askerle- rin I. Psammetikhos ve Amasis’e hizmet etti¤i s›rada, ‹a- sos firavunlarla ayr›cal›kl› bir iliﬂki kurmuﬂ olmal›d›r. Bu stoan›n arka duvar›nda asl›nda bir tap›nak cella- s›na ait, zarif bir arkaik kabartma taﬂ›yan mermer saçak- Arkaik bir kabartma ile bezenmiﬂ mermer levha (Milas Müzesi). 85 Agora Alan› Agora: Kuzeydo¤u köﬂesi. l›k parças› kullan›lm›ﬂt›r. Ön yüzünde bir sürücünün (au- riga) kulland›¤› bir savaﬂ arabas› resmedilmiﬂtir; alt›nda ise bir tavﬂan yavrusu vard›r (ﬂimdi Milas Müzesi’ndedir). Bu önemli buluntu M.Ö. 6. yüzy›la tarihlenmektedir ve ‹asos’taki Miletos’lu heykelt›raﬂlar›n varl›¤› hakk›nda bir fikir verir. H›ristiyan Bazilikas› Agoran›n merkezindeki H›ristiyan bazilikas›n›n inﬂa tarihi uzun soluklu ve karmaﬂ›kt›r. Muhtemelen M.S. 5. yüzy›lda küçük Hellenistik naiskosun yan›ndaki alan H›- ristiyan ibadetlerinin oda¤› olmuﬂ ve buraya belki de aziz- lerin eﬂyalar›n› saklayan mermer bir sand›k koyulmuﬂ- tur. Bunun üzerine de üç gömü içeren apsisli dikdört- gen bir yap› inﬂa edilmiﬂtir. Dolay›s›yla, söz konusu yap› baz› ﬂehitlere adanm›ﬂ bir ﬂapel (martyrion) olmal›d›r. M. S. 6. yüzy›lda hem martyrionu hem de küçük tap›na- ¤›n iﬂgal etti¤i alan› kaplayan bir bazilika yap›lm›ﬂt›r. Ta- p›na¤›n taﬂlar› sökülerek bazilikan›n yap›m›nda kullan›l- m›ﬂt›r. Cellan›n dikdörtgen taﬂlar› orijinal yerlerinden 86 ‹asos Agora: H›ristiyan bazilikas›n›n kuzey nefi. hafifçe oynat›larak yeni ya- p›n›n kuzeybat› köﬂesinde- ki duvar›n temeline yerleﬂ- tirilmiﬂtir. Ancak zemin dö- ﬂemesi yerinde b›rak›larak di¤er mermerlerin eklen- mesiyle uzat›lm›ﬂ ve kuzey nefin zeminini oluﬂturmuﬂ- tur. Altta kalan martyri- onun yeri muhtemelen sa- dece mozaik bir yaz›tla be- lirtilmiﬂti (ﬂimdi kaybol- muﬂtur). Bazilika üç nefe ve d›ﬂtan poligon biçimli bir apsise sahiptir. Bunun önünde ise, yerel k›rm›z› mermerle döﬂenmiﬂ küçük bir odaya bitiﬂik bir narteks Agora: Bazilikan›n yan›ndaki Bizans yer al›r. Güney nefine biti- mezarl›¤›. 87 Agora Alan› Bazilika üç nefe ve d›ﬂtan poligon biçimli bir apsise sahiptir. ﬂik baﬂka odalar vard›r. Sütun kaideleri orta ve kuzey ne- fi bölen ve günümüze yer yer gelebilmiﬂ duvarda kulla- n›lm›ﬂt›r. Ancak, kaz›lar s›ras›nda agoran›n bu alan›nda- ki Bronz Ça¤› kal›nt›lar›n› incelemek için güney ve orta nefler ile nartheks kald›r›lm›ﬂt›r. Bazilika ve çevresi, buluntulara bak›l›rsa 15. yüzy›la kadar kulla›lm›ﬂ bir mezarl›k taraf›ndan iﬂgal edilmiﬂtir. ﬁimdiye kadar 300 mezar kaz›lm›ﬂt›r ve bunlar›n ço¤u çocuk gömüleri bar›nd›r›r. Mezarlar hem inﬂa tekni¤i hem de mezar hediyeleri bak›m›ndan pek ümit verici de- ¤ildir. Bazilikan›n d›ﬂ›ndaki taﬂ döﬂeli meydanda yap›lan ka- z›larda, yap›n›n ön cephesinin olas›l›kla deprem sonu- cunda y›k›ld›¤› anlaﬂ›lm›ﬂt›r. Orta Bizans Dönemi’nde ibadet orta nefteki freskler- le süslü küçük bir apsisli yap›da devam et- miﬂtir. Mermerden zarif bir iconostatis bu dönemden kalmad›r. Bazilikan›n yan›ndaki mezarl›k için- de bulunan gömülerde kiﬂisel tak›lar (küpeler, bilezikler, cam kolyeler), elbiselere dikilen küçük nesneler (kopça ve dü¤meler) ya da di- nî buluntular (haçlar) bu- lunmuﬂtur. Bunlara ilâve- ten birkaç vazo ve cam ampullae ve nadir bir bu- luntu olarak bir bronz buhurdan (Milas Müze- si’ndedir) ele geçmiﬂtir. Agora: Bizans mezarl›¤›ndan bir mezarda bulunmuﬂ cam ﬂiﬂe. 89 Artemis Astias Kutsal Alan› Artemis Astias Kutsal Alan›: Üç eksedral› yap›. Artemis Astias Kutsal Alan›’nda bulunmuﬂ Dionysos heykeli. 90 ‹asos goran›n A güney portikosunun arkas›ndaki bir kap›dan, kaz›n›n ilk y›llar›nda ortaya ç›kar›lm›ﬂ Artemis Astias Kutsal Alan›’na geçilir. in antis plânl› küçük tap›nak. Alan, özellikle burada meydana gelmiﬂ garip bir olay dolay›s›yla büyük sayg› görmekteydi: Bargylia’daki Arte- mis Kyndias Kutsal Alan›’nda oldu¤u gibi, Artemis Asti- as Kutsal Alan›’na da bir damla ya¤mur ya da kar düﬂmü- yordu (Polybios, 16. 12. 4). Yaﬂl› Plinius’a göre (36. 12) Artemis’in arkaik heykelini Boupalos ve Athenis adl› iki heykelt›raﬂ yapm›ﬂt›r; Polybios da heykelin tap›na¤›n için- de de¤il, aç›k havada durdu¤unu yazmaktad›r. Bugün ise bizi alanda Geç Klasik Dönemden itibaren eklenmiﬂ çeﬂitli yap›lar karﬂ›lar. Buradaki en erken yap›, M.Ö. 4. yüzy›la ait in antis planl› (uzun yan duvarlar ve ön cephede iki sütun) bir tap›nakt›r. Roma ‹mparatorluk Döneminden kalma iki heykelin (ﬂimdi Bal›k Pazar›’ndad›r) de gösterdi¤i gibi yap›, Roma döneminde varl›¤›n› sürdürmüﬂtür. Tap›na¤› çevreleyen geniﬂ dörtgen alan, Hellenistik döneme tarihlenir; kuzey-güney do¤rultusunda konum- Bugün ise bizi alanda Geç Klasik Dönemden itibaren eklenmiﬂ çeﬂitli yap›lar karﬂ›lar. 91 Artemis Astias Kutsal Alan› Agora ve Artemis Astias Kutsal Alan›’n›n plân›. land›r›lm›ﬂ ve Dor baﬂl›kl› yivli sütunlar›n taﬂ›d›¤› porti- kolarla çevrelenmiﬂtir. Büyük kemerli kap›larla üç oda- ya ba¤lanan güney portikosu özellikle önemlidir. Bir yaz›t parças› (orta ve do¤u kap›lar›n temelini bir- leﬂtiren geniﬂ ve uzun bloklar›n üzerindedir) alan›n Com- modus döneminde (M.S. 180 - 192) inﬂa edildi¤ini gös- termektedir. Yaz›t, yap›n›n (“eksedra” olarak geçmekte- dir) ad› günümüze gelememiﬂ bir ‹asos vatandaﬂ› tara- f›ndan o¤lu Stephanephoros (taç taﬂ›y›c›s›) Diokles’in 92 ‹asos Artemis Astias Kutsal Alan›’n›n burada bulundu¤una dair sav, yukar›da bahsetti¤imiz yaz›ta dayanmaktad›r. ölümünün an›s›na imparatora ve Artemis’e adand›¤›n› bildirir. Odalar›n, tanr›çan›n korumas› alt›ndaki ﬂehir arﬂivlerini bar›nd›rmas› mümkündür. Ayr›ca bat›daki odada bir kaide üzerinde Aphrodite Strateia’ya yap›lm›ﬂ adak yaz›t› göze çarpar. Artemis Astias Kutsal Alan›’n›n burada bulundu¤u- na dair sav, yukar›da bahsetti¤imiz yaz›ta dayanmakta- d›r. Ne var ki, arkeolojik bulgular bunu ﬂimdilik destek- lememektedir. Asl›nda, Artemis ﬂehrin koruyucu tanr›- s› oldu¤undan, ad› birçok yaz›tta karﬂ›m›za ç›kar (örne- ¤in agoran›n do¤u stoas›ndaki adak yaz›tlar› gibi) ve bu yaz›tlardan baz›lar› tanr›çaya ait ibadet yerlerinin genel- likle ﬂehrin d›ﬂ›nda oldu¤unu akla getirmektedir. Yine de, burada bulunan kaliteli çanak-çömle¤in yerleﬂme ala- n›ndakilerden daha fazla oluﬂu ve ço¤unlukla adak eﬂ- yas› ﬂeklinde karﬂ›m›za ç›kmalar›, Arkaik Dönemde ﬂeh- Artemis Astias Kutsal Alan›: Üç eksedral› yap›. 93 Artemis Astias Kutsal Alan› rin bu bölümünün kutsal bir alana ev sahipli¤i yapt›¤›na iﬂaret edebilir. Güney portikoda, bo- uleuterionun hemen arka- s›nda yap›lan derin sondaj- lar sonucunda ortaya ç›kan; birbirini kesen, üst üste binen duvar kal›nt›lar›, alan›n Bronz Ça¤›’ndan Bizans Dönemine kadar sürekli kullan›ld›¤›n›n göstergesidir. Bat› portikonun ucunda- ki dikdörtgen niﬂte, kaidede- ki yaz›t›ndan anlaﬂ›ld›¤›na gö- re Agrippa Postumus ve Her- mes rahibi Melanthos o¤lu Dionysos’un giysili heykeli bulunuyordu. “Aphrodisias okulu”ndan bir heykelt›raﬂ›n eseri olan heykel, M.S. 7 ci- var›nda adanm›ﬂt›r (ﬂimdi Bal›k Pazar›’ndad›r). Bu alanda ayr›ca ‹asos’ta bugüne kadar bulunmuﬂ Artemis Astias Kutsal Alan›’nda en önemli yaz›tlardan bi- bulunmuﬂ Dionysos heykeli. ri gün ›ﬂ›¤›na ç›kar›lm›ﬂ- t›r: III. Antiokhos’un kar›s› Laodike’nin M.Ö. 228’deki Rhodos depreminden zarar gören ‹asoslular lehine ald›- ¤› önemlerle ilgili yazd›¤› bir mektup. Bu yaz›t ayn› za- manda ﬂehrin vatandaﬂlar›n›n Laodike’ye olan ﬂükran do- lu cevab›n› da içerir (ﬂimdi Bal›k Pazar›’ndad›r). Bouleuterionun do¤usundaki keﬂif amaçl› kaz›larda, Geometrik, Oryantalizan, Arkaik ve Klâsik dönemlere ait zay›f keramik buluntular aç›¤a ç›km›ﬂt›r. Bunlar aras›n- da en kaliteli örnek, hayvan frizleri ve Hayat A¤ac›’n› çev- releyen lotus ve grifonlarla süslenmiﬂ, “Orta Yaban Ke- çisi Üslûbu I” (M.Ö. 7. yüzy›l) etkileri gösteren Oryan- talizan oinokhoeye ait parçalard›r. 95 Do¤u Kap›s› ‹çindeki Alan Agora’dan genel görünüm. Do¤u Kap›s› içindeki an›tlar›n plân›. 96 ‹asos asos’un en iyi ‹ durumdaki sur kal›nt›lar› do¤u sahili boyunca uzan›r. Burada Bizans Dönemine kadar kullan›lm›ﬂ ﬂehir kap›lar›ndan biri vard›r. Do¤u Kap›s›ndaki kompleks. Bugün görülen kemerli yap› Bizans ‹mparatorlu- ¤u’nda yeniden plânlanm›ﬂt›r, ancak M.Ö. 4. yüzy›la ait orijinal kap›, geç yap› kat›n›n 2.5 m alt›ndad›r. ‹ki za- man dilimi aras›nda yol seviyesinde ciddi bir art›ﬂ ol- muﬂtur. Do¤u Kap›s› içinde ‹asos’un çeﬂitli devrelerine ait farkl› an›tlar vard›r. Bunlardan biri, Artemis Astias ile birlikte ﬂehrin en önemli ibadet yerlerinden biri olan Zeus Megistos Kutsal Alan›’d›r. Hellenistik Dönemde- ki yo¤un iskân izleri de aç›kça görülebilmektedir. Di- ¤er yap›lar Geç Antikça¤ ve Bizans dönemlerinde inﬂa edilmiﬂtir. Kap›n›n solundaki tipik Geç Roma tu¤la du- var iﬂçili¤ine sahip yap› oldukça iyi korunmuﬂtur. Bununla birlikte, buradaki keramik buluntular› Kal- kolitik, belki de Erken Bronz Ça¤› I’e tarihlenmekte- dir. Keﬂif sondajlar› ayr›ca Geç Bronz Ça¤›’nda, ço¤un- lukla Miken Dönemine (M.Ö. 15. - 12. yüzy›llar) ait ke- ramikler ve yap› kal›nt›lar› gün ›ﬂ›¤›na ç›karm›ﬂt›r. 97 Do¤u Kap›s› ‹çindeki Alan Zeus Megistos Kutsal Alan›: in antis plânl› küçük tap›nak. Zeus Megistos Kutsal Alan› Zeus Megistos Kutsal Alan› (teme- nos) Do¤u Kap›s›’n›n iç k›sm›nda yer al›r. Kap›n›n üzerindeki taﬂ blok- lardan birinin üzerindeki, kut- sal alan›n s›n›r›n› (horos) be- Kap›n›n üzerindeki taﬂ bloklardan birinin üzerindeki, kutsal alan›n s›n›r›n› (horos) Zeus Megistos Kutsal Alan›: belirten M.Ö. 4. yüzy›l Adak buluntu grubundan yaz›t› bunu do¤rular. piﬂmiﬂ toprak maske. 98 ‹asos Zeus Megistos Kutsal Alan›: in antis plânl› küçük yap›. lirten M.Ö. 4. yüzy›l yaz›t› bunu do¤rular. Di¤er yaz›t- lardan M.Ö. 5. ve 1. yüzy›llar aras›nda alan›n güçlü bir rahip okulu taraf›ndan idare edildi¤ini ve Zeus’a ilâve- ten Hera’n›n da tap›m gör- meye baﬂlad›¤›n› ö¤reniyo- ruz. Belki de küçük bir ta- p›nak (naiskos) ya da adak eﬂyalar›n› saklayan bir depo (thesauros) olan in antis plânl› bir yap›, kutsal alana aittir. Bunun arkas›nda limana inen bir yol bulunur. Yap›, çe- ﬂitli adak kaideleri ve ya- z›tlar bar›nd›ran taﬂ dö- ﬂeli bir meydana aç›l›r. Tap›na¤›n arka binas›na Zeus Megistos Kutsal Alan›: Adak buluntu grubundan bitiﬂik bir platformun temelin- piﬂmiﬂ toprak maske. 99 Do¤u Kap›s› ‹çindeki Alan Do¤u Kap›s›’n›n taﬂ bloklar›ndan biri üzerindeki yaz›t. de, zeminin alt›nda zengin adak buluntular› ortaya ç›ka- r›lm›ﬂt›r. Bu platform art arda restorasyondan geçmiﬂ ve M.Ö. 4. yüzy›ldan sonra ilkinin yan›na ikinci bir platform yap›lm›ﬂ ve kuzey duvar› daha do¤uya kayd›r›lm›ﬂt›r. Bu küçük yap›n›n önemi ve uzun süreli kullan›m› M.Ö. 6. yüzy›ldan Geç Hellenistik Döneme kadar yay›lan adak eﬂyalar›ndan aç›kça anlaﬂ›labilmektedir. Taﬂ döﬂeli alanda, adak kaideleri ve yaz›tlar aras›nda, M.Ö. 520’ye tarihlenen bir genç (kouros) torsosu bulun- muﬂtur (‹zmir Müzesi’ndedir). ﬁimdi Milas Müzesi’nde sergilenen ikinci ve daha küçük bir kouros, ço¤unlukla ithal siyah ve k›rm›z› figürlü Attika vazolar›, yerel ya da çevre bölgelerde üretilmiﬂ vazolar ve çok say›da terrakot- ta figürin ve maskeden oluﬂan bir adak buluntu grubu içinde bulunmuﬂtur. Bunlar aras›nda bulunan siyah fi- gürlü kraterin a¤›z k›sm›nda yerel halk›n ﬂehirdeki var- l›¤›na iﬂaret eden Karia dilinde bir yaz›t vard›r. Tap›na¤›n arka binas›na bitiﬂik bir platformun temelinde, zeminin alt›nda zengin adak buluntular› ortaya ç›kar›lm›ﬂt›r. 100 ‹asos Do¤u Kap›s›’n›n içindeki alan: Geç Hellenistik ve Bizans komplekslerinin plân›. Geç Hellenistik Portiko Kompleksi Yukar›da bahsetti¤imiz küçük kutsal binan›n güney- do¤usunda, Geç Hellenisitk Dönemde (M.Ö. 2. yüzy›l), taﬂ döﬂeli (daha sonra bir çeﬂme inﬂa edilmiﬂtir) yamuk biçimli halka aç›k bir alan vard›r; buras› bir k›smen yiv- li Dor sütunlar› ile çevrelenmiﬂtir. Büyük oranda elden geçmiﬂ oldu¤u anlaﬂ›lan komp- leks, çeﬂitli boyutlardaki odalardan meydana gelmiﬂtir. Kuzeyde, uzun dikdörtgen plânl› bir tanesinin do¤u ucu Do¤u Kap›s›’n›n iç k›sm›ndaki portiko kompleksi. 101 Do¤u Kap›s› ‹çindeki Alan apsislidir. Karﬂ›da ise, kemerli bir giriﬂe sahip, bir çift sütun taraf›ndan desteklenen bir baﬂka oda vard›r. Ba- t›daki odalar›n taban› mozaik kapl›d›r, ancak bunlar›n sadece duvar boyunca bir k›sm› günümüze kalabilmiﬂ- tir. Güney odalar›n›n bir bölümünde ikinci kat vard›r. Bu k›s›mdaki yap›n›n günümüze kalm›ﬂ duvarlar› bosaj- l›d›r ve ﬂehrin ana caddesine bakmaktad›r. ‹ki dar ve pa- ralel yol kompleksi do¤u ve bat›da s›n›rlamaktad›r. Bizans Yap›lar› Portiko kompleksine ait uzun apsisli yap› henüz ta- mam› kaz›lmam›ﬂ daha geç bir binan›n parças› olmuﬂ- tur. Gri ve k›rm›z› mermerden (Iasos cipollino) zemin döﬂemesi bu geç döneme tarihlenebilir. Yap›n›n iki gi- riﬂi kuzeye do¤ru yay›lm›ﬂ bir dizi odaya geçit verir. Bun- lardan en ilginci, karmaﬂ›k geometrik bir desenle dö- ﬂenmiﬂ çok renkli bir mozaik zemine sahip (‹talyan eki- binin depolar›nda saklanmaktad›r), M.S. 5. yüzy›la ait geniﬂ bir apsisli bir salondur. Siyah-beyaz motiflerle süs- lü di¤er mozaikler biti- ﬂikteki odalardad›r (Bal›k Pazar›’nda ser- gilenmektedirler). H›- ristiyan Bazilikas› ola- rak adland›r›lan komp- leksin inﬂa amac› kesin de¤ildir. Miletos’daki piskoposluk kona¤› ile benzerlikleri ve ﬂehir- deki merkezî konumu, yap›n›n ‹asos piskopo- sunun evi oldu¤unu düﬂündürmektedir. Do¤u Kap›s›’n›n iç k›sm›: Bizans yap› kompleksine ait apsisli yap›n›n plân›. 103 Tiyatro Tiyatro: Analemma duvar›. Tiyatronun plân› (Charles Texier’den, 1849). 104 ‹asos iyatro tepenin do¤u T k›sm›nda yar› yolda, akropolis ve yerleﬂim alanlar›na giden dik yokuﬂun üzerindedir. Muhtemelen M. Ö. 4. yüzy›lda inﬂas›na baﬂlanan yap›, Charles Texier 1849’da çizimini yapt›¤›nda hâlâ ayaktayd›. Tiyatro: Analemma duvar›. Bugün ise sadece bir k›sm› görülebilmektedir. Bun- lar da sur taﬂlar› ile birlikte 1887’de ‹stanbul liman›n›n inﬂas› için sökülmüﬂlerdir. Seyirci katlar›n› taﬂ›yan güç- lü destek duvarlar› (analemma) s›rayla dört köﬂe kesme ve üç s›ra iﬂlenmiﬂ taﬂlardan meydana gelir ve k›smen ana kayaya oyulmuﬂ, k›smen de çimento ile birleﬂtirilmiﬂ bloklardan inﬂa edilmiﬂtir; güneydo¤uda iki kule ile ko- runmaktad›r. D›ﬂar›dan iki mer- diven yukar›daki s›rala- ra ulaﬂ›r. Texier’nin çi- zimlerinde gösterdi¤i, diazomaya (cavea s›ra- lar›n› yatay olarak ay›- ran koridor) giden ba- t›daki iç merdivenden hiç iz kalmam›ﬂt›r. Orijinal frons scenae arka odalara geçiﬂi sa¤- layan üç kap›l› iki uzun Tiyatro giriﬂ kap›s› (Charles Texier - 1849). dikdörtgen plânl› yap›- 105 Tiyatro Orijinal frons scenae arka odalara geçiﬂi sa¤layan üç kap›l› iki uzun dikdörtgen plânl› yap›dan oluﬂur. Tiyatro: Analemma duvar›. dan oluﬂur. Kuzeybat› destek duvar›n›n alt taﬂ s›ralar›n- dan birindeki yaz›t, choregus, agonothetes, stephanep- horos gibi s›fatlara sahip Sopatros’un analemmay›, biti- ﬂikteki merdiveni ve podiumu (bema) Dionysos ve vatan- daﬂlara adad›¤›n› bildirir. M.Ö. 2. yüzy›la tarihlenen bu adak, yap›y› tamamlamak ya da daha ziyade onarmak amac›n› taﬂ›maktayd›. Skenenin inﬂas›nda kullan›lan dev- ﬂirme malzemenin bollu¤una bakarak tiyatronun Roma döneminde de onar›m gördü¤ü söylenebilir. Roma dö- nemi skenesi önceki frons scenaeden daha öne çekilmiﬂ- tir ve bu yüzden ön cephesi yan giriﬂlerin (parodos) iç köﬂelerine kadar gelmiﬂtir. Yap› ayr›ca iki payanda ile s›- n›rlanm›ﬂ ve kap›larla ayr›lm›ﬂ üç niﬂe sahiptir. Sahnenin ahﬂap zemin döﬂemesi iki s›ra küçük sütun taraf›ndan taﬂ›nmaktayd›; bunlar›n ço¤u sonradan kü- çük payandalarla de¤iﬂtirilmiﬂtir. Bunlardan birinde, ti- yatro temsilleri için yard›mlar› listeleyen bir yaz›t bar›n- d›r›r. Bu, tiyatronun Hellenistik dönemde ‹asos’taki önemini göstermektedir. 107 Yerleﬂim Alan› “Mozaikler Evi”: Mozaiklerle döﬂenmiﬂ bir oda. “Mozaikler Evi”: Mozaiklerle döﬂenmiﬂ bir odadan ayr›nt›. 108 ‹asos erleﬂim alan› Y tepenin do¤u ve güney yamaçlar›n› kaplar. Buras› bat› yamaçtan daha aç›k ve daha az engebelidir; evler ya arazinin do¤al yap›s›na uyarlanm›ﬂ ya da teraslar›n üzerine Tiyatronun aﬂa¤›s›ndaki yerleﬂim alan›. yap›lm›ﬂt›r. Roma döneminde mozaik- ler ve fresklerle süslü lüks evler inﬂa edilmiﬂtir. Tiyatronun Güneydo¤usundaki Yerleﬂim Alan› Di¤er bir yerleﬂim alan› tepe- nin do¤u taraf› boyunca, tiyatro- nun güneydo¤u kenar›n›n aﬂa- ¤›s›nda, bir dizi yapay teras üze- rinde yer al›r. Sadece k›smen ka- z›lm›ﬂ bu alan taﬂ döﬂeli bir yol taraf›ndan ayr›lm›ﬂ iki bloktan (insula) oluﬂur. Kaz›lar tiyatro- ya, oradan da kesin bir aç›yla dö- nerek denize giden bu yolun 40 m’sini ortaya ç›karm›ﬂt›r. Çeﬂitli boyutlarda, ama ge- Tiyatronun aﬂa¤›s›ndaki yerleﬂim alan›. nellikle küçük odalardan mey- 109 Yerleﬂim Alan› VIII - VII sec. B.C. VI sec. B.C. IV sec. B.C. III - II sec. B.C. › sec. BC.- A.D. 11 II sec. A.D Byzantine 9 18 9 13 17 8 7 12 7 27 11 13 6 14 8 22 4 20 14 5 10 23 28 5 1 3 21 2 24 1 2 4 15 5/15 30 17 16 31 32 18 29 Tiyatronun aﬂa¤›s›ndaki yerleﬂim alan›n›n plan›. Kaz›lar tiyatroya, oradan da kesin bir aç›yla dönerek denize giden bu yolun 40 m’sini ortaya ç›karm›ﬂt›r. 110 ‹asos Tepenin güney yamaçlar›nda, do¤al bir teras üzerinde, di¤erlerine göre çok daha gösteriﬂli bir ev bulunur. dana gelen evler M.Ö. 4. yüzy›l›n ortalar›nda, M.Ö. 6. yüzy›la ait daha erken yap›lar›n kal›nt›lar›n›n üzerine yap›lm›ﬂt›r. Yap›lar›n konumlar›ndaki de¤iﬂiklikler, ala- n›n her dönem kullan›ld›¤›na kan›tt›r. Roma dönemin- deki yeni iskânlar özellikle önemlidir. ‹nsula II’deki (yo- “Mozaikler Evi”nin plan›. 111 Yerleﬂim Alan› lun bat›s›) çok renkli mozaik döﬂemeli geniﬂ bir oda M.S. 1. yüzy›la tarihlenmektedir. Mozaik üzerindeki motif- ler, geniﬂ kare alanlar› çevreleyen eﬂkenar dörtgen ro- zetler, bu kare alanlar›n içindeki örgüler ile s›n›rlanm›ﬂ dört yaprakl› yoncalar ve nihayetinde bütün zemini sa- ran meandr deseninden oluﬂur. “Mozaikler Evi” Tepenin güney yamaçlar›nda, do¤al bir teras üzerin- de, di¤erlerine göre çok daha gösteriﬂli bir ev bulunur. 112 ‹asos “Mozaikler Evi”nden bir oda. Roma ‹mparatorlu¤u’nun zirvede oldu¤u bir dönemde (M.S. 2. yüzy›l) inﬂa edilen yap› Hellenistik mimarî ge- lene¤ini bünyesinde bar›nd›rmaktad›r. Ev geniﬂ (13 m x 12 m), mermer döﬂeli ve üç yan› geometrik mozaik- lerle kapl› bir sütunlu avluya (peristylos) sahiptir. Su ih- tiyac› içeride, kayaya oyulmuﬂ büyük bir sarn›çtan kar- ﬂ›lanmaktad›r. Portikolu bir atrium (pastas) peristylosa bakar ve kuzeyde birbiriyle ba¤lant›l› odalarla ve bat›- daki di¤erleriyle iliﬂkilidir. Odalar genellikle çok renk- li ve siyah-beyaz, geometrik motifli mozaiklerle kaplan- m›ﬂt›r. Figürlü süslemeler azd›r ve yunuslar, bir ﬂölen- de kullan›lacak içki tak›m›ndan (iki testi aras›nda bir kadeh) ibarettir. Duvarlardaki fresklerde bitki çerçeve- leri ile çevrelenmiﬂ ve dadodan yatay ﬂeritlerle ayr›lm›ﬂ paneller resmedilmiﬂtir. Evin üst kat›ndaki odalara ba- t› kanattaki bir ya da iki merdivenle ç›k›l›r. 113 Yerleﬂim Alan› Öteki mozaikler “Mozaikler Evi”nden çok uzakta olmayan tepenin güney yamac›ndad›r. Tepenin Güneyindeki Yerleﬂim Alan› Öteki mozaikler "Mozaikler Evi"nden çok uzakta ol- mayan tepenin güney yamac›ndad›r. Bunlar›n üzerin- de geometrik desenlere, çok renkli ve figürlü panelle- re, hayvan frizlerine (bir yunus ve bir denizat›) rastla- n›r. Bu mozaiklerin bulundu¤u kompleksin kaz›s›nda baz›lar› aç›k, baz›lar› kapal› bir dizi oda, üç küçük ha- vuza sahip bir sarn›ç ve bir tuvalet gün ›ﬂ›¤›na ç›kar›l- m›ﬂt›r. Güneyde, kayaya oyulmuﬂ basamaklarla denize bakan çok odal› bir binaya ulaﬂ›l›r. Bunlardan do¤uda- ki oda duvarlar›ndaki niﬂlerle di¤erlerinden ayr›l›r. Tepenin do¤u yakas›nda denize bakan yap›. 115 Demeter ve Kore Kutsal Alan› Bat› körfezi. Bir mezar›n mermer kap›s›. 116 ‹asos u kutsal alan B yar›madan›n güney ucuna do¤ru alçalan yamac›n son teras› üzerindedir. Yap›n›n kötü durumu ve çeﬂitli zamanlarda gerçekleﬂtirilen ciddi de¤iﬂiklikler yüzünden plân›n› tespit etmek Tepenin güney yakas›nda denize zorlaﬂmaktad›r. bakan yap›. M.Ö. 6. yüzy›l›n ikinci yar›s›na ait en erken yap›, farkl› boyutta iki odaya sahiptir. Bunlardan birinde, et- raf›nda küçük bir adak grubunun bulundu¤u dikdört- gen bir ocak (eskhara) vard›r. M.Ö. 5. yüzy›lda, buras› aç›k bir alan›n merkezî ögesi hâline gelmiﬂtir. Portiko ile çevrilen alan›n bat›s›ndaki odada baﬂka bir adak gru- buna rastlanm›ﬂt›r. Çok say›daki terrakotta adak figüri- ni, kutsal alan›n muhtemelen Demeter ve Kore’ye ait oldu¤unu göstermekte ve kültün Roma ‹mparatorluk Döneminde varl›¤›n› sürdürdü¤üne iﬂaret etmektedir. M.Ö. 4. yüzy›lda alan›n kuzeyinde, k›sa bir merdiven ve koridorla donat›lm›ﬂ bir giriﬂ aç›lm›ﬂt›r. Eskharan›n içinde “Rhodos” tipinde diademli üç ter- rakotta kad›n maskesi, çeﬂitli kandiller ve yanm›ﬂ ke- mikler ile birlikte yan›k tabakas›nda bulunmuﬂtur. Bu adak buluntu yeri M.Ö. 5. yüzy›l ve sonras›na tarihle- nen nesnelerle doludur. ﬁimdi sayaca¤›m›z buluntular olas›l›kla Demter ve Kore kültü ile ilgilidir: Bir manto- ya sar›lm›ﬂ oturan iki tanr›ça heykelci¤i; kad›n su taﬂ›- 117 Demeter ve Kore Kutsal Alan› Demeter ve Kore Kutsal Alan›’n›n plân›. y›c›lar›n› (hydrophoroi) betimleyen çeﬂitli figürinler; minyatür su testileri (hydra), ekmek somunu, kek, çi- çek ve meyve (nar da dahil) görünümünde sunular. M.Ö. 5. yüzy›lda, buras› aç›k bir alan›n merkezî ögesi hâline gelmiﬂtir. 119 Akropolis Akropolisteki H›ristiyan bazilikas›n›n plân›. Akropolisteki kalenin plân›. 120 ‹asos kropolisi A çevreleyen savunma duvar›n›n inﬂas› M.S. 12. - 13. yüzy›la tarihlenebilir ve geleneksel olarak Rodos ﬁövalyeleri ile iliﬂkilendirilir. Akropolisteki kale. Akropolis Üzerindeki Castrum Surlar, Bizans döneminden bir sarn›c› ve kuzeybat›- da günümüze izleri k›smen görülebilen muhtemelen Hellenistik Döneme ait küçük bir tap›na¤› bar›nd›ran yamuk biçimli bir alan› içine al›r. Bu izler sadece duvar- lar› desteklemek için kayalara aç›lan oyuklardan baﬂka bir ﬂey de¤ildir. Surlar, araziye en aç›k kenarlarda bulu- nan on dört yar›m daire ya da kare kuleyle korunur, an- cak dik kayal›¤› takip eden bat› taraf›na kule yap›lmam›ﬂ- t›r. ‹nﬂas› için çok say›da devﬂirme malzeme kullan›lm›ﬂ- t›r; do¤u k›sm›nda daha eski binalara ait sütun tambur- lar›n› ve di¤er mimarî ögelerini görmek mümkündür. Surun iki giriﬂi vard›r; kuzeydeki ana giriﬂ kare plânl› iki kule taraf›ndan korunur. Akropolisteki kale. 121 Akropolis Bu izler sadece duvarlar› desteklemek için kayalara aç›lan oyuklardan baﬂka bir ﬂey de¤ildir. Akropolisteki H›ristiyan Bazilikas› Tepenin do¤u taraf›nda, castrumun hemen ucunda- ki teras›n üzerinde M.S. 6. yüzy›la ait bir bazilika vard›r. Üç apsis ve bir narteksten oluﬂan yap›n›n önünde bir at- rium ile küçük bir sarn›ç bulunur. Yivsiz sütunlarla ayr›l- m›ﬂ neflerin her biri daha eski bir binadan getirilmiﬂtir; zemin geometrik motif ve paneller ile süslenmiﬂ çok renk- li mozaiklerle döﬂenmiﬂtir. Bat› nefin giriﬂindeki mozaik üzerinde presbyteros Artemisios (‹asos için önemli bir pagan ismi ilginç bir ﬂekilde H›ristiyan bir çevrede varl›¤›n› sürdürmüﬂtür) ad›n›n geçti¤i bir adak yaz›t› vard›r. Buradaki bazilika agoradaki benzeri gibi inﬂas›ndan birkaç yüzy›l sonra dört apsisli bir ibadet merkezine dönüﬂtürülmüﬂ, yan›n- da da bir 10. yüzy›l mezarl›¤› ortaya geliﬂmiﬂtir. Çok renk- li s›va izleri taﬂ›yan sütun baﬂl›klar› (plutea) ve hasar gör- müﬂ bir yaz›t (ve suna¤› destekleyen oyuklar) Bal›k Pa- zar›’nda teﬂhir edilmektedir. Akropolisteki H›ristiyan bazilikas›. 123 Yar›madan›n D›ﬂ›ndaki Mezarl›klar Saat Kulesi. Bal›k Pazar›. 124 ‹asos asos’un baz› ‹ mezarl›klar› anakarada, kuzey ve bat›daki taﬂralarda yer al›r. Oda mezarlar›n bulundu¤u nekropolisten silindirik mermer sunak. Kuzeydeki düz alanda yap›lan kaz›lar, Erken Bronz Ça¤› I-II (M.Ö. 3. biny›l)’na ait büyük bir mezarl›k, baz› Geç Geometrik (M.Ö. 8. ve 7. yüzy›l) mezarlar, Hellenis- tik (M.Ö. 4.-3. yüzy›llar) ve Roma ‹mparatorluk Dönemi (M.S. 3. yüzy›l) nekropolislerini gün ›ﬂ›¤›na ç›karm›ﬂt›r. Di¤er Hellenistik gömüler da¤›n›k bir ﬂekilde, bat›- daki “küçük liman”› s›n›rlayan ç›k›nt›n›n üst teraslar›na yay›lm›ﬂt›r. Bunlar arazinin yap›s›na göre, kayalar›n yük- seklik farklar› göz önüne al›narak yerleﬂtirilmiﬂtir. Baz›- lar› kayaya iﬂlenmiﬂ loculus tipi gömülere ve iki taﬂ lahit içeren oda mezarlara rastlanm›ﬂt›r. Ayn› yamac›n aﬂa¤› k›sm›nda, taﬂ oca¤›n›n yak›n›n- da, kuzey-güney do¤rultusunda iki s›ra halinde dizilmiﬂ ve giriﬂleri denize bakan Roma ‹mparatorluk Dönemi oda mezarlar› vard›r. Köylüler taraf›ndan ﬂimdi de kul- lan›lan baz› mezarlar bu alan üzerinde kurulu köyün ka- yal›k tepeliklerinde hâlen görülebilir. Prehistorik Nekropolis Erken Bronz Ça¤› I-II (M.Ö. 3. biny›l) nekropolisi ﬂehrin kuzeyindeki düz alana yay›lm›ﬂt›r. Buradaki arke- olojik araﬂt›rmalar sonucunda ço¤unlukla dikdörtgen ya 125 Yar›madan›n D›ﬂ›ndaki Mezarl›klar Di¤er Hellenistik gömüler da¤›n›k bir ﬂekilde, bat›daki “küçük liman”› s›n›rlayan ç›k›nt›n›n üst teraslar›na yay›lm›ﬂt›r. da yamuk biçimli, üzeri bir ya da daha fazla yass› taﬂla ör- tülmüﬂ 96 adet taﬂ sand›k mezar keﬂfedilmiﬂtir. Toprak yükselti ya da baﬂka bir iﬂaretle toprak alt›ndaki mezar›n yeri belirtilmekteydi. Mezarlar bir ya da daha fazla gömü (eski gömülerin kal›nt›lar› bir köﬂede toplanm›ﬂt›r) içe- rebilir. Bedenler ana rahmindeki duruﬂlar›yla elleri yüz- lerini kapatm›ﬂ, baﬂlar› do¤uyu gösterecek biçimde yer- leﬂtirilmiﬂtir. Ölünün yan›na az say›da ölü hediyesi de koyulmuﬂtur. Mezarlardaki çanak çömlekler ço¤unlukla kâseler, testiler, amphoralardan oluﬂur; baz›lar› lug kulplar›na sahiptir ve üzerlerinde bazen beyaz ile boyanm›ﬂ geomet- rik motifler bulunur. Buna ilâveten bak›r ve arsenik ka- r›ﬂ›m› bronz nesneler ve tak›lar da (gümüﬂ ve kurﬂun yü- zükler, kolye boncuklar›) ele geçmiﬂtir. Kiklat mal› bir- kaç ithal mermer vazo (bütün buluntular ‹zmir Müze- si’ndedir) ilginç buluntular aras›ndad›r. Prehistorik nekropolisten inhumasyon mezar. 126 ‹asos Hellenistik nekropolisten bir lahit. Hellenistik Nekropolis Prehistorik mezarl›¤›n üzerinde bulunan Hellenistik nekropoliste lahitler a¤›rl›ktad›r. Bunlar düzgün kesil- miﬂ taﬂlarla yap›lm›ﬂ ve yass› taﬂlarla örtülmüﬂtür. Farkl› yönlere bakarlar ve M.Ö. 3.-2. yüzy›la tarihlenen iki ola- ¤and›ﬂ› an›t›n (“mezar suna¤›” olarak adland›r›l›r) etra- f›nda toplanm›ﬂlard›r. Mezarlardaki kad›nlar›n yüksek mevkiden olduklar›, zengin gömü hediyelerinden anla- ﬂ›lmaktad›r. “Mezar sunaklar›”, lahitlerin üzerindeki plat- formlardan yükselen basamakl› dikdörtgen yap›lardan meydana gelir. “Mezar sunaklar›”n›n birinde parfüm koymak için alabastronlar ile baz›s› düz, baz›s› bask› (küçük noktalar ve iç içe geçen k›vr›mlar) ve granülasyon (çok dakik çi- zilmiﬂ çiçek dizileri) tekni¤inde 28 alt›n varaktan oluﬂan bir kolye ele geçmiﬂtir. Daha zengin olan ikinci gömü- de, parfüm için küçük bir vazo, alt›n örgülü bir pandan- tif kolye, bilezik, skarabeli bir yüzük, bir çift küpe ve bir Zincire eklenmiﬂ küçük bir silindir üzerinde, stilize bitki motiflerinin aras›nda dans eden bask› tekni¤inde kad›nlar vard›r. 127 Yar›madan›n D›ﬂ›ndaki Mezarl›klar kolye bulunmuﬂtur. Sonuncu buluntu, çifte palmet ﬂek- lindeki parçalar ve aralar›ndaki stilize nar ya da küre bon- cuklardan meydana gelen 38 alt›n varaktan oluﬂmuﬂtur. Zincire eklenmiﬂ küçük bir silindir üzerinde, stilize bit- ki motiflerinin aras›nda dans eden bask› tekni¤inde ka- d›nlar vard›r. Yüzükler ters çevrilmiﬂ piramitler ﬂeklin- dedir ve bunlara Hayat A¤ac›’n› temsil eden teller apli- ke edilmiﬂtir. Ölen kad›n› saç› ise bir silindire eklenmiﬂ yar›m küre biçimli bir çift “makara” ile süslenmiﬂti. “Bal›k Pazar›” Olarak Bilinen Roma Mausoleionu M.S. 1. yüzy›l su kemerinin ayakta kalm›ﬂ kemerlerin- den birinin yan›nda büyük bir quadriporticus yap› dur- maktad›r. 20. yüzy›l›n baﬂ›nda ‹asos’u ziyaret eden ‹tal- yan arkeologlar›, o zamanlar büyük ölçüde topra¤a gö- mülmüﬂ yap›n›n Strabon’un bahsetti¤i bal›k pazar› ol- “Bal›k Pazar›” olarak bilinen Roma mausoleionun plân›. 128 ‹asos du¤unu düﬂünmüﬂtü. Yap›n›n ﬂimdi de ayn› isimle adland›- r›lmas› bu yanl›ﬂl›¤›n sonucu- dur. Syria etkisi gösteren yap› asl›nda M.S. 2. yüzy›la ait bir Roma mausoleionudur. Payeler üzerindeki kemer- lerden oluﬂan bir portiko ile s›n›rlanm›ﬂ hemen hemen ka- re (40 m x 48m) bir alan›n or- tas›nda, basamakl› yüksek bir platform üzerinde yükselen ön cephesi dört sütunlu bir tap›- nak vard›r. Basamaklar celladan önce gelen, d›ﬂ duvarlar› Korinthos baﬂl›kl› alçak kabartmal› göm- me sütunlarla bezenmiﬂtir. “Bal›k Pazar›”: Ana giriﬂ. Mezar odas› (10 m x 7m) ze- mine yap›lm›ﬂt›r ve giriﬂi ba- t›ndand›r; içinde alçak sütun- lar vard›r. Duvarlarda kemik- lerin sakland›¤› kaplar›n ko- yulmas› için niﬂler ve bu du- varlara bitiﬂik taﬂ sekiler bulu- nur. Avluda, an›ttan kopmuﬂ ve 1970’lerdeki k›smî restoras- yon s›ras›nda onar›lmam›ﬂ taﬂ bloklar durmaktad›r. Mausoleionun ana giriﬂi, tap›nak merdivenlerinin önündeki do¤u portikoda yer alan kap›dand›r. Bat›daki por- tikonun orijinal beton kemer- “Bal›k Pazar›” içindeki mezar tap›na¤›n›n bat› cephesine ait restitüsyon. 129 Yar›madan›n D›ﬂ›ndaki Mezarl›klar “Bal›k Pazar›”: Mezar tap›na¤›. Basamaklar celladan önce gelen, d›ﬂ duvarlar› Korinthos baﬂl›kl› alçak kabartmal› gömme sütunlarla bezenmiﬂtir. leri hâlen ayaktad›r; di¤er k›s›mlar›n üst yap›lar› k›smen restore edilmiﬂtir. Kuzey ve güney kanatlar›n aras›ndaki geniﬂ aç›kl›klardan iki eksedraya ulaﬂ›l›r. Kuzeydeki hâlen görülebilmektedir ve birbiriyle ba¤- lant›l› ve d›ﬂar›dan girilebilen odalara geçit verir. Bu oda- lardan ikisi siyah-beyaz mozaiklere (ﬂimdi üzerleri örtül- müﬂtür) sahiptir. Merkezî eksedran›n çok renkli moza- i¤i üzerindeki lahit taraf›ndan tahrip edilmiﬂtir. Daha ka- z›lmam›ﬂ di¤er odalar portikonun do¤u ve bat› k›s›mla- r›n›n d›ﬂ›ndand›r. Bu mausoleionu kendisi ya da ailesi için inﬂa ettiren kiﬂinin kimli¤i bilinmemektedir, ama zaman›nda önem- li bir kiﬂilik olmal›yd›. Buradaki yerel mermer ticaretinin canl› oldu¤u Bi- zans döneminde, yap› ﬂehrin yak›n›ndaki taﬂ ocaklar›n- dan ç›kar›lan bloklar›n depolanmas› ve iﬂlenmesi için kullan›lm›ﬂt›r. 130 ‹asos “Bal›k Pazar›”: Avlu. Mausoleion, ‹asos’ta ortaya ç›kar›lan buluntular›n ser- gilendi¤i bir müze olarak 1995’te hizmete aç›lm›ﬂt›r. ﬁeh- ri ziyaret edenler buradaki malzemeden önemli bilgiler ö¤renecektir. Birçok heykel, yaz›t, mimarî ögeler, zemin mozaikler, Geç Geometrik döneme ait büyük bir urne (pithos) grubu ‹asos’un Arkaikten Bizans dönemine ka- dar ﬂehrin tarihine ›ﬂ›k tutmaktad›r. “Saat Kulesi” ﬁehirden 1 km uzakta, do¤u k›y›s›nda Çanac›k Te- pe’nin alçak yamaçlar›nda bir mezarl›k alan› bulunur. Buraya “Saat Kulesi” olarak adland›r›lan bir Roma me- zar an›t› hükmeder. Geç Roma ‹mparatorluk dönemine tarihlenen an›t, “kule” veya “podium” mezarlar olarak bilinen Syria mezarlar›na benzemektedir. Üst üste iki odadan meydana gelen yap›n›n çat›s› kü- çük bir kubbe ile örtülmüﬂtür. Üstteki küçük odan›n üç kenar›nda kemerler ve köﬂelerde ara duvarlar bulunur. ﬁehirden 1 km uzakta, do¤u k›y›s›nda Çanac›k Tepe’nin alçak yamaçlar›nda bir mezarl›k alan› bulunur. 131 Yar›madan›n D›ﬂ›ndaki Mezarl›klar “Saat Kulesi” (Charles Texier - 1849). Öndeki kemer (ﬂimdi kay›p olan sütunlar ile çevriliydi ve basamaklarla ç›k›l›yordu) belki de an›t›n sahibi kiﬂi- nin heykelini bar›nd›r›yor- du. Alttaki odan›n tonozlu niﬂleri vard›r. Giriﬂin karﬂ›- s›ndaki niﬂ daha derindir ve bir platforma sahiptir. D›ﬂa- r›da, kuzey cephede muhte- melen Orta Bizans Döne- minde, do¤udaki k›sa r›ht›m üzerinde kare plânl› bir gö- zetleme kulesi inﬂa edilmiﬂ- tir ‹ki kat› birbirinden ay›- ran bir saçakl›¤›n izleri var- d›r. 20. yüzy›l›n baﬂlar›nda ‹talyan arkeologu Giacomo Guidi an›t› tasvir etmiﬂ ve “birbirine yak›n iki kayan›n üzerine yerleﬂtirilen büyük yass› taﬂlarla oluﬂturulmuﬂ mütevaz› mezarlardan” da söz etmiﬂtir. Bunlardan ba- Saat Kulesi. 132 ‹asos Bugün nekropolis o kadar aç›k bir ﬂekilde seçilmez ve denize 600 m boyunca bir dizi teras ile inilen bat› düzlü¤ünün yamaçlar›ndaki yo¤un iskân yüzünden zarar görmüﬂtür. z›lar› hâlâ görülebilmektedir ve plânlar›na bak›l›rsa ol- dukça erken olmal›d›rlar. Guidi ayn› zamanda “Saat Ku- lesi”nin hemen arkas›nda, o zaman ﬂimdikinden çok da- ha iyi durumda olan bir an›t daha fark etmiﬂti. Bu, biri- si arkada, merkezî düzlemin d›ﬂ›nda, di¤eri do¤u cephe- sinin d›ﬂ k›sm›nda olmak üzere iki odadan meydana ge- len dikdörtgen plânl› geniﬂ bir yap›d›r; güney cephesi üç büyük kemere sahiptir. Oda Mezarl› Nekropolis 20. yüzy›l›n baﬂlar›nda ‹asos’ta bulunan ilk ‹talyan araﬂt›rma ekibinin çekti¤i foto¤raflar, ﬂehrin o zamanki durumunu göstermesi aç›s›ndan ilginçtir. ﬁimdiki köy o tarihte mevcut de¤ildi ve k›sta¤›n yan›ndaki alanda, oda mezarlar yamaç boyunca yay›lm›ﬂt›. Giacomo Guidi bu manzara karﬂ›s›nda “resim gibi bir mezarlar ﬂehri” ifade- sini kullanm›ﬂt›r. Bugün nekropolis o kadar aç›k bir ﬂekilde seçilmez ve denize 600 m boyunca bir dizi teras ile inilen bat› düz- Oda mezarlara sahip nekropolis (Charles Texier - 1849). 133 Yar›madan›n D›ﬂ›ndaki Mezarl›klar Oda mezarlara sahip nekropolis (Charles Texier - 1849). lü¤ünün yamaçlar›ndaki yo¤un iskân yüzünden zarar görmüﬂtür. Nekropolis M.Ö. 2. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan M.S. 4. yüzy›la kadar sürekli kullan›ma sahne olmuﬂtur. Oda mezarlar iki gruba ayr›labilir. Birincisi do¤u-gü- neydo¤u yönünde iki s›ra halinde, bat›dan “küçük lima- Nekropolisten bir oda mezar›n restitüsyonu. 134 ‹asos Oda mezarlara sahip nekropolis. na” hâkim olan kayal›k s›rt›n alt k›sm› boyunca uzanan 25 adet oda mezardan meydana gelir. ‹talyan kaz› ekibi- nin yerleﬂti¤i alandaki baz›lar› oldukça iyi korunmuﬂtur ve depo iﬂlevi görürler. ‹kinci grup ise genellikle modern köyün bulundu¤u alandaki kuzey yamaçlar boyunca da- ¤›lm›ﬂ 60 mezar› içerir. Oda mezarlar genellikle dört köﬂe, tonoz çat›l›, taﬂ duvarl› tek bir odadan meydana gelir. Gömü odas›n›n üç köﬂesinde platformlar bulunur ve ﬂimdi kay›p fresk- lerle bezelidir. Baz› mezarlara basamaklarla ulaﬂ›l›r; di- ¤erlerinin giriﬂi ise kenarlarda ya da öndedir. Giriﬂlerin oldukça büyük lento ve söveleri vard›r; kap›lar ise taﬂtan- d›r. Lentonun ya da duvarlar›n aras›na yerleﬂtirilmiﬂ taﬂ- lar›n üzerinde iﬂlenmiﬂ ya da boya ile yaz›lm›ﬂ k›sa cena- ze yaz›tlar› vard›r. Giriﬂin üzerinde yer alan, kolayca se- çilebilen bir tanesi mezar›n M. Aurelius Papas adl› bir Yahudi’ye ait oldu¤unu belirtmektedir. Bir di¤er mezar tipi, köyü kat eden ana yolun kena- r›ndaki küçük dikdörtgen lahit taraf›ndan temsil edilir. Dört köﬂe taﬂlarla örülmüﬂ duvar oldukça iyi iﬂçilik gös- terir. Giriﬂ büyük, panelli bir taﬂ ile kapat›lm›ﬂt›r. ‹çi mer- kezî bir koridor ve koridorun her iki yan›ndaki platform- 135 Yar›madan›n D›ﬂ›ndaki Mezarl›klar Giriﬂlerin oldukça büyük lento ve söveleri vard›r; kap›lar ise taﬂtand›r. lardan meydana gelir. Burada ele geçen geç dönemlere ait nesneler (haç kabartmas› taﬂ›yan bir kandil parças› gibi) ve amphoralar içindeki çok say›da gömü, mezar›n uzun süre kullan›ld›¤›na iﬂaret etmektedir. An›tsal dörtgen mezarlar ve amphora ya da “alla cap- puccina” gömüleri ‹asos nekropolisinde en az›ndan er- ken dönemlerde s›kça görülen bir olgudur. Benzer bir durum, ‹talyan kaz› ekibinin yerleﬂti¤i alandaki bir oda mezarda da gözlemlenir; burada 16 çocuk gömüsü (11’i amphora içinde, 3 çukur gömüsü ve bir ‘alla cappuccina’) ortaya ç›kar›lm›ﬂt›r. Kül kaplar› olarak kullan›lm›ﬂ amp- horalar M.Ö. 1. yüzy›l ile M.S. 1. yüzy›l aras›na tarihlenir. Oda mezarlardan birinde, bitkisel motifler ve bukra- nion ile bezeli yuvarlak bir mermer sunak bulunmuﬂtur. ﬁimdi Bal›k Pazar›’nda sergilenen sunak Geç Hellenis- tik Döneme aittir. Modern köyün içinden geçen ana yo- lun kenar›ndaki mezardaki bir amphora gömüsünde or- taya ç›kar›lan mezar hediye- leri ﬂunlard›r: ince cidarl› küçük bir kâse, Kuzey ‹tal- ya’daki Ticino iﬂliklerinde üretilmiﬂ ve M.S. 1. yüzy›lda söz konusu bölgede ra¤bet görmüﬂ güvercin ﬂekilli am- pulla. Bu buluntunun ‹a- sos’ta karﬂ›m›za ç›kmas›, ‹talya, Gallia ve Germa- nia’dan bilinen benzer bal- samarian›n Do¤u Akdeniz’e ulaﬂt›¤›n›n göstergesidir. ‹talyan kaz› ekibine ait alan- daki çocuk gömülerinde ölü hediyesi olarak b›rak›l- m›ﬂ terrakotta figürinler ele Oda mezarlara sahip nekropolis: geçmiﬂtir. Silindirik mermer sunak. 137 ‹asos’un Çevresi Do¤u Kap›s›’n›n d›ﬂ›ndaki kilise. “Saat Kulesi”nin arkas›ndaki Roma mezar an›t›. 138 ‹asos asos’un ‹ hinterland›n› kat eden uzun düz arazi, kuzeyde ﬂehrin territoriumunu (khora) belirleyen Sar› Çay’›n batakl›k a¤z›na kadar devam eden tepeler taraf›ndan s›n›rlanm›ﬂt›r. ‹asos’u çevreleyen tepeler üzerindeki savunma duvar› (Charles Texier - 1849). Kuzeydeki taﬂra bölgesi, Erken Bronz Ça¤›’ndan Geç Roma Dönemine kadar, en eski dönemlerden beri gö- müler için kullan›lm›ﬂt›r. Khora geniﬂ bir yol a¤›yla örülmüﬂtür. Bunlardan iki- si, günümüzde kurumuﬂ ama antik ça¤da Miletos, Milas ve Bargylia’ya taﬂ›mac›l›¤› kolaylaﬂt›ran nehirler boyun- ca ilerlemekteydi. Di¤er yollar da vatandaﬂlar›n ﬂehrin s›n›rlar› içinde rahatça yolculuk etmesini sa¤l›yordu. Her zaman küçük nekropolislerle ba¤lant›l› çiftlikler, kuyu- lar, orta halli yerleﬂimler bu küçük yollar boyunca s›ra- lanmaktayd›. Son y›llarda yap›lan sistematik yüzey araﬂ- t›rmalar›nda yüzden fazla yerleﬂim saptanm›ﬂt›r. Stratejik noktalardaki tepelerde kontrol ve savunma amaçl› yap›lar vard›r: gözetleme kuleleri gibi... Arazinin do¤al yap›s›n› takip ederek bat› liman›ndan deniz bo- Surlar›n, silâhlar için mazgallar› olan yar›m daire plânl› kuleleri, merdivenleri, seyirdim yollar› ve d›ﬂar› kaçmak için pencereler ve yan kap›lar› bulunur. 139 ‹asos’un Çevresi ‹asos’u çevreleyen tepeler üzerindeki savunma duvar›. yunca zikzak bir yol izleyerek 3 km devam eden bir ﬂehir suru, yerel bir taﬂ oca¤›ndan getirilen taﬂlarla inﬂa edil- miﬂtir. Surlar›n, silâhlar için mazgallar› olan yar›m daire plânl› kuleleri, merdivenleri, seyirdim yollar› ve d›ﬂar› kaçmak için pencereler ve yan kap›lar› bulunur. Bunun- la birlikte sadece bir tane ana giriﬂ yap›lm›ﬂt›r. Öte yan- dan iﬂçilik aceleye getirilmiﬂtir ve pek de kaliteli de¤il- dir. Duvarlar›n yüzleri düzensizidir ve temeller hiç iﬂlen- memiﬂ ya da düzeltilmemiﬂ kayalara geliﬂigüzel oturtul- muﬂtur. Buna ra¤men, surlar oldukça karmaﬂ›k bir plân dahilinde ve dikkate de¤er bir savunma anlay›ﬂ›yla inﬂa edilmiﬂtir. Surun çeﬂitli karakteristikleri, özellikle Helle- nistik Dönemde (kesin tarih tart›ﬂmal›d›r) bu alandaki geliﬂmeleri ortaya koymaktad›r. Bu yap› ilk önce bir hendekli kamp olarak, daha son- ra M.Ö. 405’deki felaketten sonraki (bu olay›n niteli¤i bugün tart›ﬂ›lmaktad›r) “yeni” ‹asos’un yeri ve nihayet sürekli bir tahkimli üs olarak aç›klanm›ﬂt›r. 1960’larda ve 1970’lerdeki araﬂt›rmalar surun deniz boyunca uza- nan baz› k›s›mlar›n› (ﬂu an çok iyi durumda de¤ildir), 140 ‹asos Leleg yap›s›. daha sonra da en güneyde yap›n›n M.Ö. 4. yüzy›la tarih- lenmesine imkân veren bir grup mezar› ortaya ç›karm›ﬂ- t›r. Yunan savunma sistemlerinin tarihini göz önünde bulunduran daha yak›n tarihli araﬂt›rmalar da Hellenis- tik Dönemi desteklemektedir. Dolay›s›yla masif sur du- varlar›n›n inﬂas›, ‹asos’un çeﬂitli yabanc› güçlerin, özel- likle de M›s›r’daki Ptolemaioslar ve Syria’daki Seleukosla- r›n (M.Ö. 3. yüzy›l) etkisi alt›nda oldu¤u zamana veya Makedonia kral› V. Philippos’un ordusunun ﬂehirde ko- nuﬂland›¤› M.Ö. 2. yüzy›l›n ilk y›llar›na tarihlenebilir. ﬁehri çevreleyen tepede çeﬂitli yap›lar keﬂfedilmiﬂtir. Bazen tek baﬂ›na, bazen de gruplar hâlinde görülen bu yap›lar› görmek ve incelemek, bitki örtüsünün s›kl›¤› yü- zünden imkâns›zd›r. Baz› bilim adamlar› bunlar› antik kaynaklardaki yerel halklarla iliﬂkilendirmiﬂ ve “Karia/Le- leg” iﬂi olarak nitelendirmiﬂtir. M.Ö. 4. yüzy›la ait bu bi- nalar bölgenin savunma sistemine dahildi ve kontrol amaçl› kullan›l›yordu. Ana yap› oval plânl›d›r; kenarlar› M.Ö. 4. yüzy›la ait bu binalar bölgenin savunma sistemine dahildi ve kontrol amaçl› kullan›l›yordu. 141 ‹asos’un Çevresi Tepeler ayr›ca an›tsal destek duvarlar›yla güçlendirilmiﬂ teraslar üzerindeki ibadet alanlar›na da ev sahipli¤i yap›yordu. Bunlardan en önemlisi, ‹asos’un kuzeyindeki Ç›nac›k Tepe’de keﬂfedilmiﬂtir. geniﬂ bir korkulukla çevrilmiﬂ düz bir çat›ya ya da sahte bir kubbeye ç›kan spiral bir merdivene sahiptir. Kullan›- lan malzemelere ve plân›ndaki de¤iﬂikliklere bak›l›rsa bina uzun süre kullan›lm›ﬂt›r. ‹kinci bir iﬂlevi de, odun, kömür veya hayvanlar için bar›nakt›. Tepeler ayr›ca an›tsal destek duvarlar›yla güçlendiril- miﬂ teraslar üzerindeki ibadet alanlar›na da ev sahipli¤i yap›yordu. Bunlardan en önemlisi, ‹asos’un kuzeyinde- ki Ç›nac›k Tepe’de keﬂfedilmiﬂtir. Birbirinden farkl› yük- seklikteki kayal›k teraslar üzerindeki alanda yer alan kült binas› M.Ö. 3. yüzy›lda inﬂa edilmiﬂtir. Bir vestibuleden sonra gelen üç odadan oluﬂur; ön cephesi güney bat›ya bakar ve giriﬂine alçak bir merdivenle ulaﬂ›l›r. Merkez- deki cella, belki de daha eski bir kült yeri olan derin bir oyu¤un a¤›z çevresine inﬂa edilmiﬂtir. Çanac›k Tepesi’ndeki kutsal alan. 142 ‹asos Bunlar yap›n›n Hellenistik Dönemden Geç ‹mparatorluk dönemine (M.S. 3. yüzy›l) kadar uzun bir süre içinde iskân gördü¤ünü kan›tlamaktad›r. Burada ele geçen kült heykeli, peplos giymiﬂ ve ya- n›nda iki koç duran bir tanr›çay› betimlemektedir. Tan- r›çan›n Kybele oldu¤u, Hellenstik dönemde bir adak ya- z›t›ndaki “tanr›lar›n anas›” ifadesiyle (restore edilen hey- kel grubu Milas Müzesi’nde sergilenmektedir) destek- lenmektedir. Roma ‹mparatorluk Dönemi’ne (M.S. 2. yüzy›l) tarihlenen daha geç yap›lar, tap›na¤›n iç yap›s›- n› biraz de¤iﬂtirmiﬂ, baz› mermer mimarî elemanlar, ör- ‹asos mermerinin ç›kt›¤› ocaklardan biri. 143 ‹asos’un Çevresi Su kemeri. ne¤in cella ile pronaos aras›daki uzun eﬂik taﬂ›, yan ta- raflardaki odalara geçiﬂi sa¤layan giriﬂler eklenmiﬂtir. Çökmüﬂ çat›n›n kiremitleri aras›ndan birçok buluntu or- taya ç›kar›lm›ﬂt›r. Bunlar yap›n›n Hellenistik Dönem’- den Geç ‹mparatorluk Dönemi’ne (M.S. 3. yüzy›l) kadar uzun bir süre içinde iskân gördü¤ünü kan›tlamaktad›r. Kutsal alan›n güneydo¤u köﬂesinde, aﬂa¤›daki teraslar- dan birinde büyük kireçtaﬂ› bloklardan yap›lm›ﬂ ve muh- temelen depo ya da ev olarak kullan›lm›ﬂ bir yap› vard›r. Buna ilâveten kal›n alç› tabakas›yla s›vanm›ﬂ bir sarn›ç göze çarpar. Kutsal alandaki kaz›larda, M.Ö. 3. - 1. yüz- y›llara ait adak eﬂyalar› ve geç tarihli günlük kullan›m kaplar› (M.S. 1. - 3. yüzy›llar) gün ›ﬂ›¤›na ç›kar›lm›ﬂt›r. Savunma ve din d›ﬂ›nda ‹asos territoriumu tar›m için de kullan›lm›ﬂt›r. Hayvanc›l›k ve di¤er faaliyetler, orman- Kutsal alan›n güneydo¤u köﬂesinde, aﬂa¤›daki teraslardan birinde büyük kireçtaﬂ› bloklardan yap›lm›ﬂ ve muhtemelen depo ya da ev olarak kullan›lm›ﬂ bir yap› vard›r. 144 ‹asos “Saat Kulesi”nin arkas›ndaki Roma mezar an›t›. c›l›k (reçine ve yakacak için) ﬂehrin ekonomisinde önem- li bir yer kaplamaktayd›. Yüzey araﬂt›rmalar›nda yerleﬂim ve tar›m için kullan›lm›ﬂ yap› tespit edilmiﬂtir. Tar›m, özellikle zeytincilik faaliyetleri birçok ya¤ presinin bu- lunmas›yla desteklenmektedir. Amphoralar›n varl›¤› muhtemelen iç pazara yönelik mütevaz› bir ﬂarap üreti- mine iﬂaret eder. Bununla birlikte ﬂehrin baﬂl›ca gelir kayna¤›, “‹asos” ya da “Karia” mal› olarak bilinen k›rm›- z› mermerdi. Beﬂ k›rm›z› mermer oca¤› bilinmektedir ve hepsi de su kaynaklar›n›n yan›ndad›r. Su kemeri (M.S. 1. yüzy›l) su kaynaklar›ndan yararlanmaya izin vermek- tedir. ‹asos’un kuzeyinde 500 m kadar devam eden ya- p›, “Bal›k Pazar›” olarak bilinen Roma mausoleionunun bat› portikosuna çok yak›n geçer (yukar› bak›n›z). Ke- mereni sadece baﬂlang›ç bölümü iyi korunmuﬂtur. Bi- zans savunma duvarlar› yüzünden, k›stak taraf›nda takip etti¤i yol saptanamamaktad›r.

Log In

Karia’da bir liman Kenti. Iasos

Karia’da bir liman Kenti. Iasos