De Oost verbeeldt op nietsontziende wijze een zwarte bladzijde in de Nederlandse geschiedenis ★★★★☆

‘Vraag je je nooit af wat we hier aan het doen zijn?’ Na drie maanden in Nederlands-Indië slaat bij de jonge Nederlandse soldaat Johan (Martijn Lakemeier) de twijfel toe, in een onderonsje met een medesoldaat, tijdens de sterke aanloop van oorlogsdrama De Oost. De patrouilles in het snikhete binnenland lijken met de dag doellozer – áls de lokale bevolking al informatie verstrekt over de verblijfplaats van gewelddadige nationalistische rebellen, dan arriveren Johan en consorten te laat. Dan treffen ze in een dorpje verderop hooguit wat afgehakte hoofden op een staak. De Nederlanders lopen achter de feiten aan, ze dienen eerder zélf als schietschijf dan dat ze de gewone bevolking kunnen helpen.

Het is eind 1946. Johan is naar de kolonie vertrokken om goed te doen. Om rust te brengen in een land waar na afloop van de Japanse bezetting een deel van de bevolking de Nederlandse kolonisator liever kwijt dan rijk is. ‘Dutch go home’, lezen we op een muur. Kinderen bekogelen de Nederlandse soldaten met stenen.

Een doorbraak dient zich aan. De charismatische maar rücksichtsloze Nederlandse legerkapitein Raymond (Marwan Kenzari), alias ‘de Turk’ – geboren in Istanbul en met een Griekse moeder en een Nederlandse vader – woont in een huis in de buurt van Johans basis. Hij beschikt over een welhaast mythische reputatie: hij is voor niemand bang, zo vertelt een soldaat met veel ontzag. Als ze hém hier nou eens de leiding geven, dan zit iedereen binnen een paar maanden thuis.

Kenzari maakt zijn personage benaderbaar en ongrijpbaar tegelijk. Zijn Raymond, gebaseerd op de echte kapitein Raymond Westerling, van 1946 tot 1948 commandant in Nederlands-Indië, oogt iconisch revolutionair. Haast onopgemerkt sluipt hij de film binnen, slaat het gestuntel vanachter zijn grote zonnebril gade, om de boel vervolgens over te nemen en op te blazen.

Vorige week vertelde regisseur Jim Taihuttu in de Volkskrant dat hij eerder geïnteresseerd was in de mythe rond deze kapitein dan in een biografie: die aanpak is herkenbaar en geslaagd.

De groots opgezette, ambitieuze derde film van Taihuttu (Rabat, Wolf) culmineert in een nietsontziende verbeelding van een van de zwartste bladzijden in de Nederlandse geschiedenis. Als commandant van het Korps Speciale Troepen toog Westerling naar Zuid-Celebes (op het huidige Sulawesi) om oprukkend verzet tegen het Nederlandse bestuur neer te slaan. Daar werd het standrecht toegepast: dorpsbewoners werden bij elkaar gedreven, Westerling werkte vervolgens een namenlijst met vermeende rebellen af, liet de mannen hun identiteit bevestigen en schoot ze ter plekke door het hoofd, zonder proces, en zonder rekening te houden met mogelijke desinformatie. ‘Al zou onze informatie niet kloppen, dan klopt ’ie omdat ik het zeg’, zegt Raymond in de film.Westerling zei ooit in een televisie-interview dat zijn methode niet moet worden beschouwd als ‘contraterreur’, maar als ‘het enige middel dat we onder druk moesten invoeren vanwege de toenmalige abnormale situatie’. De Oost toont de gruwelijkheden achter deze afstandelijke taal. Taihuttu laat haarfijn zien hoe moreel besef onder specifieke omstandigheden kan verdampen, hoe gedachten over goed en kwaad kunnen worden verdrukt ten faveure van oorlogslogica.

Dat wil niet zeggen dat De Oost zich laat kijken als afrekening met de in Nederlands-Indië gestationeerde Nederlandse oorlogsveteranen, zoals hier en daar wordt gevreesd. Integendeel, juist de soldatenlevens worden met een liefdevol oog voor detail bekeken. De film is groots wanneer in de vroege scènes hun onderlinge dynamiek centraal staat. Het stoere caféverhaal van tukker Werner (Jim Deddes) over zijn nacht voor vertrek op de Wallen, de branie van de Amsterdamse ritselaar Charlie (Abel van Gijlswijk) tegenover de kat uit de boom kijkende Limburger Johan: de karakterschetsen zijn tot in de puntjes verzorgd en worden met zichtbaar plezier gespeeld, inclusief regionale accenten. Vooral Deddes excelleert: ‘Godnondeju, wat is ’t hier verdomde héét.’ Zo moet dat ongeveer zijn geweest, in zo’n gezelschap avontuurlijk aangelegde twintigers aan de andere kant van de wereld.

Goeierik Johan, ook lid van Raymonds elite-eenheid, ontpopt zich daarin tot hoofdrolspeler van een omgekeerd heldenverhaal. Hij laat zich meeslepen, wordt geplaagd door existentiële vragen, twijfel en schuldgevoel, is met geen mogelijkheid in een hokje te stoppen en daarmee juist menselijk en herkenbaar. Martijn Lakemeier speelt hem uitmuntend; alles wat in hem omgaat is eerst zichtbaar op zijn gezicht, zonder dat daar dialoog voor nodig is.

Taihuttu en zijn vaste cameraman Lennart Verstegen hanteren de beeldtaal van de betere Vietnamfilm. Nu en dan bedient De Oost zich van het pathos van Francis Ford Coppola (Apocalypse Now) en Oliver Stone (Platoon): dan klinkt bijvoorbeeld het meeslepende O mio babbino caro van Maria Callas terwijl Raymond zich scheert op de ochtend van de eerste executies op Celebes. In de kern van de film zijn bespiegelingen op het soldatenleven te herkennen à la Terrence Malick (The Thin Red Line). Johan, die worstelt met de daden van zijn vader tijdens de Tweede Wereldoorlog, stelt tijdens een gesprek met een Vlaamse geestelijke vragen die ook over de koloniale strijd kunnen worden gesteld. Als je de zonden van een ander pas heel laat ziet, zijn het dan ook jouw zonden?

Dat al die invloeden samen een vloeiend geheel vormen, tekent het verteltalent van Taihuttu, ook al wil hij soms iets te veel – een wat clichématig subplot waarin Johan valt voor een prostituee had bijvoorbeeld geschrapt mogen worden. Fraai zijn vooral de verhaaloverstijgende, dialoogloze montagesequenties van de soldaten op patrouille, ondersteund door dromerige muziek. De Oost is op die momenten haast een koortstrip. Zie in zo’n eigen, opzichzelfstaande wereld nog maar eens helder na te denken, als soldaat.