JOURNAL OF TURKISH STUDIES

JOURNAL OF TURKISH STUDIES
TRKLK BLGS ARATIRMALARI

VOLUME 43
December 2015
Edited by - Yaynlayanlar
Cemal KAFADAR Gnl A. TEKN
FESTSCHRIFT IN HONOR OF YUSUF OUZOLU
Guest Editor
Zeynep Drtok ABACI
Editorial Board - Tahrir Heyeti

C em a l K AF A D AR S e l im S . KU R U G n ay K UT Gn l A. T EK N
Consulting Editors - Yardmc Yaz Kurulu

N. A IK G Z m u la E. B IR NB A UM t o ront o M . C AN P OL AT ank ar a R . D A NK OFF c h ic a go
P. F OD OR b ud ap e st E . H AR MA N CI k o ca e l i H. N AL CI K ank ar a C. K AF A D AR cam br i d g e, m as s
M. K AL P A KL I a nk a ra C . KUR N A Z a nk ar a A. T . K UT ist an bu l G . K UT ist a nbu l G . NE C P O L U
ca mb r id g e, m a ss M . L M EZ i st a nb u l Z . N L ER an ak k a l e K. R H R BOR N gt t in g e n
W . TH A C KS TO N, J r. c a m br i d g e, m a ss S . TE Z C AN ank ar a Z . T OS K A i s t an bu l E. TR Y J AR S K I
war saw R . W it t m a nn st an bu l P. ZIE M E b er l in

VOLUME 43
December 2015
Edited by
FESTSCHRIFT IN HONOR OF YUSUF OUZOLU
Guest Editor
Zeynep Drtok ABACI
Published at the Department of Near Eastern Languages and Civilizations

Harvard University
2015

CLT 43
Aralk 2015
Yaynlayanlar
YUSUF OUZOLU ARMAANI
Yayna Hazrlayan
Zeynep Drtok ABACI
Harvard niversitesi
Yakndou Dilleri ve Medeniyetleri Blmnde yaynlanmtr
2015
Copyright 2015 by the editors

All rights reserved
Btn telif haklar yaynlayanlara aittir
Managing Editor of
Gnay KUT
Composer of the JOURNAL OF TURKISH STUDIES

brahim Tekin
Bask:
KTAP MATBAACILIK
Library of Congress Catalog Card Number 70-131003

ISSN: 0743-0019
Articles appearing in this journal are abstracted and indexed in

HISTORICAL ABSTRACTS
and
AMERICA: HISTORY AND LIFE
Cover design and background Kapak dzeni
By Sinan AKTA
Tughra, Mehemmed II (1481)
Ak Paa : Garib-nme (. Koyunolu Ktp., Konya)
[Cover background]
IK P (d. 1333): arb-Nme (. Koyunolu Ktp., Konya)

[ve m erseln min reslin ill bilisni kavmihi liybeyyine lehm]
(K 14:4 "Onlara apak anlatabilsin diye
her peygamberi kendi halknn diliyle gnderdik!")
KAMU DLDE VARD ZABT U USL
BUNLARA DMD CMLE UKL
TRK DLNE KMSENE BAKMAZIDI
TRKLERE HERGZ GL AKMAZIDI
TRK DAKI BLMEZD OL DLLER
NCE YOLI OL ULU MENZLLER
BU GARB-NME ANIN GELD DLE
KM BU DL EHL DAKI MAN BLE
TRK DLNDE YAN MAN BULALAR
TRK TCK CMLE YOLDA OLALAR
YOL NDE BR BRN YRMEYE
DLE BAKUP MANY HOR GRMEYE
T K MAHRM OLMAYA TRKLER DAKI
TRK DLNDE ALAYALAR OL HAK[K]I
Btn dillerde ifde ekilleri vard
Herkes bunlara rabet ederdi
Trk diline kimsecikler bakmazd
Trkleri kimseler sevmezdi
Trk ise zten bilmezdi bu dilleri
nce ifde usllerini, ifde biimlerini
te Garb-Nme bunun iin yazld
Yalnz Trke bilenler de gerei anlasnlar diye
Yani Trk dilinde gerei bulsunlar
Trklerle ranllar hep yolda olsunlar diye
fde hususunda birbirlerini ktlemesinler
Dile bakp many hor grmesinler diye
Bu suretle Trkler de mahrum olmasnlar
Hakk' dillerinde anlasnlar diye
YUSUF OUZOLU 1946

Tarihin zinden (2014)
Kasaba-i Kaplca
Hdvendigr Camii ve Trbesi
Yusuf Ouzolunun zgemii

1946 ylnda Dzcede dodu (Glyaka/mamlar). ocuklarna iyi bir eitim-retim
vermek isteyen babas, ailesini Ankaraya nakletti. lk ve Orta renimini Ankarada yapt
(Yenituran lkokulu, Keiren Ortaokulu, Gazi Lisesi). Ankara niversitesi Dil ve TarihCorafya Fakltesi Yenia Tarihi Krssnden mezun oldu (1970). Tarih rencilii
srasnda krs hocalar Prof. Dr. Halil nalck, Prof. Dr. Bekir Stk Baykal, Prof. Dr. Adnan S.
Erzi, Do. Dr. Muzaffer Arkan ve Do. Dr. Yaar Ycel idi. Krsde asistan olarak zer Ergen
ve Mahmut akirolu eitim ve retimine yardmc oldular. Lisans renimi srasnda
ayrca Prof. Dr. Enver Ziya Karal, Prof. Dr.Mustafa Akda, Prof. Dr. erafettin Turan, Prof. Dr.
Halil Demirciolu, Prof. Dr. Fruzan Knal, Prof. Dr.Akdes Nimet Kurat, Prof. Dr. Faruk
Smer, Prof. Dr. erif Batav, Prof. Dr. Ali Sevim, Prof. Dr. Mehmet Altay Kymen, Prof.
Dr.Bahaeddin zel hocalar oldu. Lisans tezini Prof. Dr. Muzaffer Arkann ynetiminde
Piyale Paa konusu zerine yapt. Bu srada li, Ayvansaray, Selanik gibi birincil
kaynaklar inceleme frsat buldu.
Yusuf Ouzolu yksek lisans ve doktorasn Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya
Fakltesinde gerekletirdi. (1975-1981). Prof. Dr. Halil nalck, kendisine yannda doktora
yapmas teklifinde bulundu. Asistan kadrosu ilann beklerken hocasnn nerisi zerine
Ankara Etnografya Mzesinde bulunan eriyye sicilleri zerine alt. Ancak Prof. Dr. Halil
nalckn Chicago niversitesinden teklif alp, ABDye gitmesi zerine retmenlie atand
(1971). Dzce Lisesinde tarih retmeni ve mdr yardmcs grevini yaparken alan
snav kazanp Konya Seluk Eitim Enstitsne tarih retmeni olarak grevlendirildi. Bu
kurumda ayn zamanda mdr yardmcl grevinde de bulundu.
Yusuf Ouzolu Dr. zer Ergenin teviki ile 1975 ylnda Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi
Yenia Tarihi Krssnde yksek lisans yapmaya balad. lk yl derslerini izlemek zere
Konyadan Ankaraya gidip geldi. Yksek lisans tezini Prof. Dr. Yaar Ycelin
danmanlnda Sultan II. Osmann Hotin Seferini anlatan Halisinin Zafernamesi zerine
yapt (1977).
Yusuf Ouzolu ksa bir sre Dzce Meslek Yksekokulunun kuruluu srasnda grev
aldktan sonra Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blmne asistan olarak atand
(1977). Ayn yl Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yenia Tarihi Krssnde doktoraya
balad. Tez danman Prof. Dr. Yaar Ycel tarafndan danmanlnda 17. Yzylda
Karaman Eyaletinin Sosyo-Ekonomik Durumu zerine aratrma yapmak zere
ynlendirildi. Doktora tezinin geici plan ve yazm aamasnda Do. Dr. zer Ergenden
byk destek ald. Tez almas iin o srada Konya Mevlana Mzesinde bulunan 17. Yzyl
Konya Sicillerini inceledi. Ayrca stanbul Babakanlk Osmanl Arivindeki mhimme,
maliye ve maliyeden mdevver, tapu-tahrir (avarz tahriri) defterleri zerinde konusu ile
ilgili almalar yapt. 1970 ylnda stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesinin dzenli
olarak tertip ettii Trkoloji Kongrelerine bildiri ile katlmaya balad. Bu sralarda Prof. Dr.
Mbahat Ktkolu, Prof. Dr. Mcteba lgrel kendisine ilmi destek ve yardmda bulundular.
Dr. Yusuf Ouzolu, Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm asistan iken, 1981
ylnda Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yenia Tarihi Krss'ne
asistan olarak atand. 1984 ylnda yardmc doent oldu. Osmanl Ariv Belgelerine dayal
olarak Osmanl tara hayat ve ehir kurumlar zerinde bilimsel yaynlar yapt. Trk nklp
Tarihi Enstitsnde Trkiye Cumhuriyeti Tarihine ynelik dersler verdi ve yksek lisans
doktora tezleri ynetti. Ayrca Ankara, Hacettepe, Gazi niversiteleri Sosyal Bilimler
Enstitlerindeki akademik almalara katk yapt. Bu arada Kara Harp Okulu'nda
Atatrklk ve nklp Tarihi derslerine girdi.
Yrd. Do. Dr. Yusuf Ouzolu 1984-1988 yllar arasnda Tapu ve Kadastro Genel Mdrl
arivinde bulunan Osmanl Tapu-Tahrir Defterlerini yayna hazrlayan komisyonun yesi
olarak Yksek retim Kurulu tarafndan grevlendirildi (Prof. Dr. Muzaffer Arkan, Prof.
Dr. Refet Yinan ve Prof. Dr. Tuncer Baykara ile birlikte)
Yrd. Do. Dr. Yusuf Ouzolu 1990 ylnda kurulan Uluda niversitesi Fen-Edebiyat
Fakltesi Tarih Blm'ne naklen atand. 5 Ekim 1995 tarihinde Doent unvann ald. 2000
ylnda profesr olan Yusuf Ouzolu, Tarih Vakf ve Bursa Aratrmalar Vakf yesi olarak
Kltr Tarihi arlkl yerel tarih aratrmalar yaparak bilimsel yaynlar gerekletirdi.
Yusuf Ouzolu Prof. Dr. Halil nalckn Chicago niversitesi dn Bilkent niversitesi
Tarih Blmnde grev almasndan sonra yrtt bilimsel saha aratrmalar srasnda
kendisinin yannda yeni bir rencilik dnemi yaad. 1994 ylndan itibaren Prof. Dr. nalck,
Osmanl Kurulu Dnemini devletin ortaya kt sahada yeniden ele ald. Bu almalar
srasnda douda Karacahisardan Gynke, kuzeyde znik ve Dimboza, gneyde Ulubata
kadar uzanan blgede Halil Hocaya asistanlk yapt. Yine bu kapsamda daha batda Behram
Kale, Gelibolu, Kara Biga gibi stratejik sahalardaki aratrmalara katlma frsat buldu. Bu
arada Halil nalckn bakanln yapt Osmangazi ve Bursa Aratrmalar Uluslararas
Kongresinin (18-20 Haziran 1997/Kirazlyayla) ve VIII. Uluslararas Trkiyenin Sosyal ve
Ekonomik Tarihi Kongresinin (18-21 Haziran 1998/Kirazlyayla) sekreterliini ve
organizasyonunu yerine getirdi. Bu aratrmalar ve dzenlenen etkinlikler srasnda Rektr
Prof. Dr. Ayhan Kzln yakn ilgisini ve desteini grdler. Bu arada Prof. Dr. Halil nalcka
19 Ekim 1995 tarihinde Uluda niversitesinin Fahri Bilim Doktoru unvan verildi.
Ouzolu, 1995 ylnda Harvard niversitesi Yakn Dou Dilleri ve Medeniyetleri Blmnde
33 yldr Trke, Osmanlca ve Uygurca dersleri veren Prof. Dr. inasi Tekin ile tanma
frsat buldu. Bilge kiilii ve bilimsel birikimiyle kendisini etkileyen inasi Hocann Bursay
ziyareti srasnda Ayvalk (Cunda)da almasn arzu ettii Intensive Ottoman and Turkish
Summer School iin gerekli resmi ilemlerin balatlmasna katk salad. Uluda
niversitesi Rektr Ayhan Kzln byk destek verdii bu proje iin nce Yksek retim
Kurumuna gerekli izin talebi yazld. Sonra da inasi Tekin hocann Cundada restore
ettirdii evine okul altyaps iin Uluda niversitesinin katklar saland (Ne yazk ki bir
sonraki niversite ynetimi bu ibirliinin deerini anlayamayacak, srece Ko niversitesi
katk verecektir). Yusuf Ouzolu, Osmanlca ve Trke yaz okuluna dzenli olarak her yl
konferans katks yapt. inasi Tekin hocadan baka deerli ei, bilim insan Gnl Tekin ve
okulun akademik kadrosu ile hep iletiim iinde oldu. Gnmze dein uzanan srete
II
JTS / TUBA 43 2015
Melek Genboyacnn mdrln yapt Millet Ktphanesi Gnl Hocann

birletiriciliinde Prof.Dr.Gnay Kutun ve Prof.Dr.Zehra Toskann Sal toplantlarnda
akademik bir ortam haline geldi. Ouzolu bu deerli insanlarn dostlua, akademik retime
ve bilime nem veren niteliklerinden ok yararland.
Yusuf Ouzolu Bursa yresinde gerekletirilen projede grev ald. Bunlardan ilki
Uluda niversitesi Bilimsel Aratrmalar Destekleme Birimi kapsamnda Bursa linde
Yaayan anakkale ehitlerinin Torunlarna ilikindi. Bursann merkezinde ve evresinde
bulunan kaymakamlarn, nfus mdrlerinin ve muhtarlarn destei ile ehit torunlarna
ynelik aratrmalar yapt. Bu almay Rektr Prof. Dr. Mustafa Yurtkuran destekledi. Prof.
Dr. Nurcan Abacnn Tbitak destei ile yrtt Dan ki Yz: Bursann Da Yresi ve
Gmen Kylerine Ynelik Sosyal A Analizi balkl projede aratrmac olarak grev
yapt srada, krsal kesimin sosyal yapsn ve sosyal deiimi gzleme frsat buldu. Yusuf
Ouzolu Prof.Dr. Cafer iftinin yine Tbitak destei ile yrtt Bursada Koza
Yetitiricilii ve pekli Dokumaclk Sektrnde Sosyo-Ekonomik Deiim Analizi (1837-1990)
balkl proje kapsamnda eskiden kozaclk yapm kylerde ve halen da kesiminde
kozaclk yapan birimlerde bu konuyu gzleme frsatn buldu.
Prof. Dr. Yusuf Ouzolu Uluda niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blmnn
kuruluundan itibaren yirmi iki yl bakanln yapt. Blmde profesrlk kadrosuna
ykselen ilk retim yesine bu grevi devretti (2012). Ayrca Uluda niversitesinin
Mudanyada at Gzel Sanatlar Fakltesinde yl kurucu dekanlk grevi yapt (20092011).
Prof. Dr. Yusuf Ouzolu Uluda niversitesinden ya snrndan emekli oldu (2013). Dzce
niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Dekan Prof. Dr. lhan Genin daveti ve niversite
Rektr Prof. Dr. Funda Sivrikaya erifolunun destei ile meslek yaamnda yeni bir srece
balad. Dzce niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yelii ile ayn
niversitenin Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Blm Bakanln yrtyor.
Yusuf Ouzolu retmen Emel Ouzolu ile evlidir.
JTS / TUBA 43 2015
III
Uluda niversitesindeki Ofisinde (1994)
IV
JTS / TUBA 43 2015
NDEKLER
Prof.Dr.Yusuf OUZOLUnun dari, Akademik Etkinlikleri Ve Yaynlar............................. 1

His Selected Publications in English ............................................................................................ 13
Prof.Dr.Yusuf OUZOLUnun Krk Drt Yllk Meslek Yaamndan Kesitler
Gemi Zaman Olur ki... ................................................................................................................. 23
hsan GNE cra Vekilleri Heyetinden Kabine Sistemine Gei ............................................ 53
Gnay KUT Budinli Hisl Dvni Yayn zerine .................................................................. 71
Glah TAKIN Altn adan Ykselen Farkl Bir Ses:
Mahf- Gilannin Gzyle Sultan Sleyman.............................................................................. 117
Nil TEKGL Sahib- Arz Ve Sahib- Raiyyet Terimleri Bize Neyi Anlatr?
..................... 131
Gnl TEKN Gkyzne kan Tarih Efsanev Ve Din ahsiyetler ................................... 145
smail YAAYANLAR Bir Anadolu ehrinde Frenk Kolonizasyonu:
Bursada Fransz Varl (1834-1926) ........................................................................................... 171
Hakan YILMAZ Kurulu Devri Osmanl Sosyo-Ekonomik
Tarihi zerine Aratrmalar / 1 .................................................................................................... 201
Saime YCEER Balkan Savalar Ve Mustafa Kemal .................................................................. 237
KURULU DEVR OSMANLI SOSYO-EKONOMK TARH ZERNE ARATIRMALAR / 1

OSMANLILARDA HTSAB KURUMUNUN MENE, GELM
ve ORHAN GZNN BURSADA IKARDII
LK TSB NN-NMES
Hakan YILMAZ*
zet
Kurulu devri Osmanl Sosyo-Ekonomik tarihi zerinde yaplan almalar, kaynak ve
belge yetersizlii nedeniyle ne yazk ki olduka az ve snrl saydadr. Tarihilerin ou
tarafndan Osmanl tarihinin en karanlk dnemi olarak nitelendirilen bu srece dair, ilk
devirlerdeki ticar, sosyal ve ekonomik faaliyetlere ilikin birka kronikte yer alan kk
atflar dnda fazla bir veri elde edilemedii iin, bu alandaki almalar daha ok Osmanl
klasik a ile snrl kalm ve buna bal olarak pek ok ticar kurum ve uygulamann
balangc ve ihdas da, tahmin bir yaklamla dorudan XV. yzyl ortalar ya da sonlarna
odaklandrlmtr. Bu durumun bir sonucu olarak, kurulu devri Osmanl htisab faaliyetleri
hakknda bugne kadar kayda deer hibir alma yaplmam; Osmanllarn tespit
edilebilen en eski htisab Kanunlar ise II. Byezdin 907/1502 tarihli Bursa, Edirne ve
stanbul htisab Kanunnmelerinden ibaret kalmtr.
Bu makalede Paa-zde Trinde Osman Gznin kard bildirilen ilk Bc
nnundan, II. Byezdin Bursa tisb nn-nmesine kadar uzanan sre ele alnarak,
Osmanllarda htisab kurumunun ortaya k ve ilk geliim safhalar aydnlatlmaya
allacak; Orhan Gznin Bursada kard, imdiye dek varl bilinmeyen 21 maddelik en
eski Osmanl tisb nn-nmesi tantlarak, ierii ve tarih adan nemi mercek altna
alnacaktr1.
Anahtar kelimeler: htisab, Bursa, Orhan Gazi, muhtesib, narh, bac.
Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yenia Tarihi blm.

e-posta: hakanyilmaz.makale-iletisim@hotmail.com
1
Kurulu devri Osmanl Sosyo-Ekonomik tarihini aydnlatmaya ynelik bu makale serimiz, yeni bilgi ve
belgelere dayanan Osmanllarda Ktiplik ve Defterdarlk Sisteminin Ortaya k, Osmanl Arivcilik Tarihinin
Kkeni ve Orhan Gznin Kirmastide Kurduu lk Osmanl Arivi ve Osmanllarda Avrzn Douu ve lk
Uygulan Metodu balkl makalelerimizle devam edecektir.
201
JTS / TUBA 43 2015
Abstract
The studies conducted on the Socioeconomic history of the Ottoman State in its
foundation period are unfortunately quite few due to insufficiency of the resources and
documents. As no data can be obtained other than the minor quotations found in some
chronicles regarding the commercial, social and economic activities in the early phase of
Ottoman history which is qualified as the darkest period by most of the researchers, the
studies in this area are mostly limited to the classical age of the Ottoman State. Thus the
beginnings and formations of many business entities and practices are focused directly on
the midst or end of the XVth century through an estimating approach. As a consequence, no
significant study concerning the Municipal Tax Collection Department activities in the
foundation period of the Ottoman State has been carried out so far and the earliest Ottoman
Laws on Municipal Tax Collection Department determined are the Municipal Laws of Bursa,
Edirne and Istanbul dated 907/1502, by Byezd II.
In this article it will be attempted to shed light on the emergence and the primary
development phases of the Municipal Tax Collection Department in the Ottoman State by
discussing the dark period, namely from the first Bac (Bazaar tax) and Timar Law reported to
have been introduced by Osman Ghazi in the chronicles of k Paa-zde, to the Law on
Municipal Tax Collection Department in Bursa by Byezd II; the content and the historical
significance of the earliest Ottoman Law on Municipal Tax Collection Department consisting
of 21 articles introduced by Orhan Ghazi in Bursa that has been unknown up to now will be
analysed after introducing it herein.
Key words: Municipal Tax Collection Department, Bursa, Orhan Ghazi, Municipal Tax
Collector, fixed price, bac.
Giri:
ktisad ve ticar faaliyetleri denetlemek, devlet tarafndan tespit edilen belirli
miktardaki Bc ve Nar bedellerini tahsil etmek iin kurulan tisb kurumunun ortaya
k Hazret-i Muhammed (s.a.v.) zamannda gereklemi ve ilk kez sahbenin nde
gelenlerinden Hazret-i mer (r.a.) Medineye, Sad bin Sad bnl-s (r.a.) ise Mekkeye
Mutesib olarak tayin edilmitir2. htisab messesesi Hazret-i merin halifelii dneminde
kurumsal anlamda byk bir gelime gstermi3; Hazret-i Peygamber (s.a.v.)in bu
2
Abdlhayy el-Kettn, Niml-kmetin-Nebeviyye, c. I, Beyrut 1971, s. 284 vd.; bn Abdil-Berr, el-stib

f Marifetil-Ab, IV, Msr 1328, s. 341; Beyza Bilgin, slmda Muhtesiplik ve Eitim Ynnden Deeri,
A FD, XIX (1973), s. 117-118.
htisab kurumunun Hazret-i merin halifelii dneminde sistemli bir yapya kavutuuna ilikin delil ve
grler iin, bk. Yusuf Ziya Kavak, Hisbe Tekilt, Ankara 1975, s. 42-43.
202
JTS / TUBA 43 2015
uygulamasndan ilham alan tm slm devletlerinin yneticileri zamanla fethedilen tm

ehirlere kadlarla birlikte, toplumsal yaam dzenleyip kontrol edecek, ar ve pazarlar
denetleyecek muhtesibler de tayin etmilerdir.
slm sosyo-ekonomik tarihinin ilk ve en nemli messeselerinden biri olarak ortaya kan
htisab kurumu Abbsler, Endls Emevleri, Ftmler, Eyybler, Seluklular ve Memlkler
gibi slm devletlerinde asrlar boyunca eitli kanun ve kriterler erevesinde gittike
gelierek devam ettii gibi, Anadolu Seluklularndan sonra doal olarak, Bat Anadolu
ucunda yeni bir Trk-slm devleti olarak ortaya kan Osmanllara da intikal etmi ve bu
dnemde tarih boyunca ulaabilecei en olgun ve mkemmel seviyeye erimitir4.
Osman Gznin Koyduu lk Bc nnu:
Osmanl tarihinde htisab kurumuna ynelik ilk uygulamalarn ve ilk kanun ihdasnn
kurucu hkmdar Osman Gz dneminde Eskiehirde ortaya kt, devrin grg
ahidlerinin anlatlarna dayanan rivayetlerden aka anlalmaktadr5.
Orhan Gznin imam shak Fakihin olu Yahi Fakihin Menb-nmesine dayanarak bir
Tevr-i l -i Os mn yazm olan k Paa-zde, Karacahisarda Osman Gz adna hutbe
okunup blgeye kad ve suba tayin edilince, slm devlet gelenei gerei ar-pazar ilerini
tefti ve kontrol edecek, esnaf ve tccardan belli miktarlarda Bc vergisi alacak bir yetkili
atanmas konusunun da gndeme getirildiini; ilkin rf kanunlara scak bakmayan Osman
Gzye, htisab kurumunu ve ahkmn bilenler tarafndan bu verginin slm ehirlerinde
teden beri uygulanan bir kanun olduu sylenmek suretiyle, Germiyandan gelen bir kiiye
ilk Mutesiblik vazifesinin tevd edildiini u ifadelerle haber vermektedir:
ve su-ba onuldlayn bu al nn ister oldlar. Germiyndan bir
kii geldi, eydr: Bu bzru bcn baa atu! dir. Bu avm eyitdiler: na
varalum! didiler. Ol kii na vard, syledi. Osmn z eydr: Bc nedr? Ol kii
eydr: Bzra her kii-kim gelse, ben andan aa aluram. didi. Osmn Beg eydr:
Sen bu bzr ehlinde alum-m var ki aa alrsun? Ol kii eydr: num bu
tredr, cem-i vilyetlerde vardur kim, pdih olanlar alur. Osmn z eydr :
Tar-m buyurd, yosa begler kendileri-mi itdiler? dir6. Bu kii eydr: Tredr
4
Bu konuda ayrntl bilgi iin, bk. Ziya Kazc, Osmanllarda htisab Messesesi, stanbul 1987, s. 18-25.
imdiye kadar Osmanl Messese ve Medeniyet Tarihi aratrmalarnda, htisab messesesinin bir kurum
olarak daha ok Ftih Sultan Mehmed dneminde ivme kazand gr kabul edilmise de, istisna bir
ekilde yalnz Ziya Kazc, Sultan I. Muradn vakfiyesinde hem bir idareci, hem de bir ahid olarak
Muhtesibden sz edildiine dikkati ekmi (kr. Kazc, a.g.e., s. 32); bununla birlikte, Muhtesibin vazfe ve
salhiyetlerinin kanunlarla tespitinin ise ancak Fatih dneminde gerekletii ve bunlarn ileride
neredilecek olan htisab kanunnmelerinin temelini tekil ettii tezi ilenmitir. Kr. Halil nalck,
Osmanl mparatorluunun Sosyal ve Ekonomik Tarihi, stanbul 1987, s. 639.
Osman Gznin bu szlerinin altnda yatan yaklamn, yaad dnemde gerekten hakim olduunu
203
JTS / TUBA 43 2015
num, ezelden almdur. dir. Osmn z be -yet ad, eydr: Bir kii kim
azana, gayrnu-m olur? Onu mlkinde benm ne dalm vardur kim andan aa
alam? Bire kii, var git artu bu szi syleme, saa ziynum deger! didi. Ve bu avm
eyitdiler: num bu bzr bekleyenlere detdr kim bir nesneck vireler. didiler.7
ada bir grg ahidi olan Orhan Gznin imam shak Fakihin anlatlarna dayanan bu
szler, unvan ve stats belirtilmemekle birlikte, Osmanl Devletinin henz kurulu
yllarnda ilk Mutesib tayininin ve basit anlamda Bca ilikin ilk dzenlemenin ne ekilde
gerekletiine ilikin orijinal bilgiler vermektedir.
Bundan sonra mellif, kayna olan Yai Faih Menbndan, Osman Gznin ar-pazar
esnafna ynelik kard ilk Bc ve Tmr nnunu bize aynen u ifadelerle aktarr:
Her kii-kim bzra bir yk getre, ata; iki aa | virsn ve her kim ki
atmasa h nesne virmesn Her kim bu nn boza, Allh Tel anu dnin ve
dnysn bozsun
Ve da her kime kim bir tmr virem, anu sebebsz elinden almayalar ve hem ol
ldigi vatda olna vireler.
Ve eger kcek da olursa vireler, idmetkrlar sefer vat olca sefere
varalar, t ol sefere yaraynca.
Ve her kim nn dzerse Allh Tel andan r olsun!
Ve eger neslmden bir kii bu nndan gayr bir nn oyaca olursa, idenden
ve itdrenden Allh Tel r olmasun.
Kurucu hkmdar Osman Gznin, Eskiehir pazarna gelen esnafn rnn satt takdirde
2 aka vermesi, satamad takdirde hi vermemesi esasna dayanan, basit anlamda Bc
kantlayacak nemli bir delile sahibiz. Osman Gz zamanndan beri Osmanllarla byk bir yaknlk
iinde olduu bilinen Orhan Gz devri fakih ve mfessirlerinden Muslihuddn Mustafa el-Ankaravnin,
yegne nshas ahs ktphanemizde bulunan Ul-i Dn adl akaid kitabnda Elf- kfr kapsamnda
naklettii u sz, devrin ulemsnn Trkmen u yneticilerinin dncelerini gerekten bu ynde
ekillendirdiklerine k tutacak niteliktedir: Mesele: Bir ie: er degldr! diseler, ol eyitse: Ben on bun
bilmezem; olagelmidr, nndur, iderem! dise kfir olur. Ankarav, a.g.e., vr. 80a, st. 5-7. Osman Gznin
kendisine Eskiehir pazarnn Bcn teklif eden Germiyanlya Bcn er olup-olmadn sormas ve
onun teden beri nn olduu eklindeki cevab karsnda fkelenmesi, bu ada kaynaktaki kayda
nazaran aslnda pek de artc bir durum deildir.
7
k Paa-zde, Tevr-i l -i Os mn , Bodleian Library MS Or. Oct. 2448, vr. 31a-32a; Al Beg, Tevr-i l -i
Osmndan Paa-zde Tri, stanbul: Matbaa-i mire 1332, s. 19. Bu rivayet, kurulu devri
rivayetlerinde arlkl olarak k Paa-zdeyi takip eden Ner tarafndan da tekrarlanmtr:
hnnm: Die Altosmanische Chronik des Mevln Meemmed Neschr, Band I, T. Menzel nsh., nr. F.
Taeschner, Leipzig 1951, s. 33.
k Paa-zde, a.g.e., l Beg nr. s. 19-20; Ner, a.g.e., Menzel nh., s. 33-34; F. Reit Unat - M. Altay
Kymen nr., Ankara: TTK Yaynlar 1947, s. 110, 112.
204
JTS / TUBA 43 2015
uygulamasna ynelik yukardaki ilk kanununu, devletinin kurulu tarihi olan 699/1300de
yrrle koyduu9 bir grg ahidi olan shak Fakihin anlatlar dorultusunda tespit
edilebilmekle birlikte, onun bu kanunu yazl bir metin halinde kayt altna aldrpaldrmadn bilemiyoruz. Bununla birlikte yukardaki metnin slbu ve ekli itibariyle,
basit bir yazl nn-nme metnini artrd sylenebilir10.
zellikle onun, bu ksack nn-nme metninin iinde bile ileride gelecek neslini yeni
kanunlar karmaya tevik eden bir maddeye yer vermesi, kendisinin de o tarihte bu
kanunlar yazl olarak karm olma ihtimalini kuvvetlendirmektedir11.
Osman Gznin Karacahisarda adna hutbe okuttuktan sonra kurdurduu Eskiehir pazar
ve orada ihdas ettii ilk Bcn XVI. yzyl balarnda hl yrrlkte olduu, 937/1530
tarihli Sultann Sanca Tahrir kaytlarndan aka anlalmaktadr.
Bu tahrir kaytlarndan biri, gemite Osman Gz adna Cuma namaznda hutbe okunduu
ve pazar kurulduu bildirilen Eskiehirin hl Cumasnn klndna ve pazarnn
durduuna iaret etmekte12; onu takip eden bir baka kayt ise, Eskiehir pazarnn Bcnn
alnan r ve resmlerle birlikte ulat yllk toplam miktar bildirerek, Osman Gz
tarafndan burada iki buuk asra yakn bir sre nce ihdas edilen Bcn hl alnmaya
devam ettiini gstermektedir13.
k Paa-zde, a.g.e., l Beg nr., s. 19.
10
Yahi Fakih Menkbnn asl nshasn grm olan mellif, oradaki rivayeti zetledii Bbn daha
balnda Os mn zn nn Akmn Bildrr demek suretiyle, metindeki maddelerin yazl bir
nnun hkmleri olduunu hissettirecek nemli bir iaret vermitir. k Paa-zde, a.g.e., Bodleian
Library nsh., vr. 31a; l Beg nr. s. 19. Ayn ekilde, Nerde de yine bunu n plana karacak ekilde,
konu ele alnrken nn- Os mn (kr. a.g.e., Menzel nsh., s. 33) ve ikr-i nn- Os mn balklarna
yer verilmitir. Kr. a.g.e., Unat - Kymen nr., I, s. 110, st. 5. Hisbe ahkmn bildiren kitaplarn klasik
ierii ve htisab sisteminin XIV. yzyl balarnda Anadoluda var olduunu gsteren tarih bilgiler
(rnein, bk. bu makalede, s. 211, dn.: 24), ayn corafyada siyas bir lider olarak ortaya kan Osman
Gznin de ada dier Anadolu Beylikleri gibi yazl bir kanun karmasnn yadrganacak bir taraf
olmadn gstermeye yetmektedir.
11
k Paa-zde, a.g.e., vr. 31a; l Beg nr., s. 19.
12
Eskiehirin Dulkadir-olu ehsvr Begin olu Ksm Begin tasarrufuna verildiini gsteren kaytta,
a-i Eski-ehir bal altnda u bilgi verilmektedir: aabadur, Cumas lnur ve bzr urur, ehre
muttal lcalar da vardur, der-taarruf- sm Beg bin eh-svr Beg-i l-dir. BOA, TTD, nr.: 438, s. 223.
13
aaba-i mekr ahlsi klliyyen avr-
dvniyyeden ve teklf-i rfiyyeden muf ve msellem olub, ellerine km-i erf virilmi. BOA, a.g.b.,
nr.: 438, s. 224.
205
JTS / TUBA 43 2015
Resim-1: Osman Gznin kard Eskiehir pazar Bcnn 937/1530da hl devam ettiini gsteren
Sultann Sanca tahrir kaytlar. Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), TTD, nr.: 438, s. 223, 224.
Osmanl Yazl Kanunlarnn En Eskisi Olan

Orhan Gznin Bursa tisb nn-nmesi:
Osman Gznin kard Bc nnundan aktardmz cmleler, Osmanl Devletinin
kurulu devrinde, daha ilk yllarda ar-pazar esnafna ynelik basit de olsa birtakm
kanunlarn ihdas edildiini gstermektedir. Bu bilgiler nda Osmanllarda Muhtesib
tayininin ve htisab kurumunun faaliyete geiriliinin ilk defa Osman Gz dneminde
gerekletii sylenebilmekle birlikte, -Ftihin ele gemeyen nn-nmesi dnda- bugne
dek Sultan II. Byezdin Zl-hicce 907/Haziran 1502de kard Bursa tisb nnnmesinden daha nceye ait hibir htisab kanunnmesinin varl tespit edilememitir14.
14
. Ltfi Barkan, Baz Byk ehirlerde Eya ve Yiyecek Fiyatlarnn Tesbit ve Teftii Hususlarn Tanzim
Eden Kanunlar-I: Kanunnme-i htisab- Bursa (1502), Tarih Vesikalar, 2/7 (Haziran 1942), s. 15-40;
Kanunname-i htisab- Bursa, nr.: M. Ylmaz Aryrk, Ankara: TSE Yaynlar 1995. Barkan, seri halinde
Sultan II. Byezdin 907/1502 tarihli stanbul ve Edirne htisab Kanunnmeleri ile birlikte Bursa htisab
Kanunlarn da yaynlad bu makale dizisinin en banda, nerettii kanunnmelerin mevcut en eski
Osmanl htisab kanunlar olduuna iaret ederek yle demitir: Bu kanunnme, imdiye kadar bizim
grdmz narh defteri kanunlar arasnda en eskisidir. Beyazt II. devrine ait olan ve iinde Fatih devrine ait
nizamlardan da bahsedilen htisap kanunnmelerini neretmekle, Trk Tarihinin bize pek az vesika brakm
devirlerinden birine ait olan ve bu nev kanunnmelerden bizim bildiimize gre en eskisi bulunan vesikay
okuyucularmza takdim etmi bulunuyoruz. Barkan, a.g.m., I: Kanunnme-i htisab- stanbul-el-Mahrsa,
Tarih Vesikalar, I/5 (ubat 1942), s. 327-328. II. Bayezidin Bursa htisab Kanunnmesi, Trk Standartlar
Enstits tarafndan mstakil olarak yaplan nerinin kapanda da: Sultan II. Bayezid Tarafndan Yrrle
Konulan Dnyann Bugnk Manada lk Standard olarak nitelendirilmitir.
206
JTS / TUBA 43 2015
Halbuki Osmanl Devletinin brokratik anlamda asl kurucusu saylan Orhan Gznin,
Eskiehir pazarna Muhtesib tayin edip kanun karan babasnn: Her kim nn dzerse Allh
Tel andan r olsun! eklindeki ak tevikinden hareketle, ticar ve zira ynden olduka
gelimi bir ehir olan Bursay fethettikten sonra buradaki esnaf ve ticaret erbabna ynelik
daha geni bir nn-nme karm olmas keyfiyeti, hl-i hazrda devlet geleneindeki
devamllk teamlnn bir gereidir. Zira kurucu hkmdardan Ftihe kadar uzand
bilinen htisab kanunlarnn bir anda gelimi bir form halini alamayaca, bunlarn ancak
Orhan Gzden II. Murad zamanna kadar uzanan sreteki Sosyo-ekonomik gelimenin bir
sonucu olarak ortaya kaca izahtan vrestedir.
te biz, bu tarih perspektife tamamen uygun ekilde; Galata Mevlevhnesinden
Sleymaniye Ktphanesine intikal etmi bir yazmann banda yer alan Kitb- nn-nme
adl kanunlar mecmuasnn15 iinde, Orhan Gznin basit ve ibtida bir tarzda hazrlanm ilk
tisb nn-nmesi ile karlatk16. Yalnz ticar alanda deil, genel anlamda Osmanl
Devletinin Kurulu devrinden gnmze intikal etmi en eski yazl kanunnme metni olma
zelliini tayan bu kk nn-nme, mecmuann kimlii mehul mellifi tarafndan
belirtildiine gre; Sultan II. Selimin kendisinden nceki tm Osmanl rf kanunlarnn bir
araya toplanmas ve hepsinin yazlarak bir mcelled defter olmas unda, km-i adertvn ve fermn- a-cereyn isdar etmesi zerine17, eski Osmanl ariv belgeleri arasnda
bulunarak dier kanunnme metinleriyle birlikte 978/1570 ylnda kayt altna alnmtr18.
Farkl kanunnme metinlerini Fal balklar altnda bir araya toplayan nn-nme
derleyicisi, Orhan Gznin tisb nn-nmesini dierlerinden farkl olarak, ieriinin ve
mahiyetinin ne olduuna ilikin hibir vurgu yapmakszn, sadece eserine ret-i nn-
15
Sleymaniye Ktp. Galata Mevlevhnesi, nr.: 215/1, vr. 7b-20a.
16
Kr. Kitb- nn-nme, Sleymaniye Ktp. Galata Mevlevhnesi, nr.: 215/1, vr. 19b, st. 4-18. Her vara
olduka geni 46ar satrdan meydana gelen mevcut nshann 15 satrna kaydedilen Orhan Gz tisb
nn-nmesi, normal ltlerdeki orta boy bir yazmada arkal-nl 1 varak/2 sayfa, kk ebattaki bir
yazmada ise ortalama 2 varak/3 sayfa tutacak hacimdedir. stanbul ktphanelerindeki farkl nn-nme
nshalar zerinde yaptmz tm aratrmalara ramen, bu nn-nmenin maalesef ikinci bir suretine
rastlayamadk. Bu itibarla, burada ilk kez inceleyip neredeceimiz metin, bu kadim Osmanl nnnmesinin gnmze ulaabilmi yegne istinsahn tekil etmektedir.
17
nn-nme mecmuasnn derleyicisi; Besmele, hamdele ve salt selmdan sonra Ve bad ifadesiyle giri
yapt mukaddimede eseri kaleme al sebebini yle aklar: yn-i avid-i cihn-bn ve avnn-i
rfiyye-i Osmn ki, medr- al- dem ve men- nim- umr- cumhr- memdr; mecm- merm u
muarrer olub bir mcelled defter olmas unda km-i ader-tvn ve fermn- a-cereyn vrid olman,
imtis len lil-emril-l cem olnub, bb mtemil ve her bb bir fal- munasm lnd. Kitb- nn-nme,
Sleymaniye Ktp. Galata Mevlevhnesi, nr.: 215/1, vr. 7b, st. 4-8.
18
Orhan Gznin kanunnme

sureti, Kitb- nn-nmenin sondan bir nceki varanda (vr. 19b)
bulunmakta olup, onu takip eden son varakta eserin Rebul-evvel 978/Austos 1570te tamamlandn
gsteren u ketebe kayd yer alr: a.g.e., vr. 20a, st. 23-25.
Bu ketebenin devamnda yer alan: kaydndan, nshann yazld tarihten 195 yl
sonra, 11 Cemziyel-evvel 1179/26 Ekim 1765te kopyaland anlalmaktadr.
207
JTS / TUBA 43 2015
nme-i Orn Beg -be Serhu- gibi belirsiz bir balkla kaydetmitir19. Grne baklrsa o,
Orhan Gznin tisb nn-nmesini ya belgenin orijinalinden, ya imdi mevcut olmayan
ok eski tarihli bir Bursa eriyye Sicil Defterinden, yahut o devrin muhtesibinin soyundan
gelenlerin elinde bulunan bir suret, bir Nar defteri vey bir nn-nme mecmasndan
karp nakletmitir.
Bosnal Koca Nianc Hseyin Efendi Bedyiul-Veyi adl eserinde dier Osmanl
kroniklerinde rastlanmayan nemli bir bilgi naklederek, Sultan Orhann Bursay fethinin
ardndan devletinin gngrm, tecrbe sahibi ileri gelenlerini bir araya topladn, onlara
devletini ynetecei bir Dvn tesis edecek bakent kurma konusunu dantn, onlarn ise
Orhan Gzye iktisad, ticar ve zira ynden gelimi bir ehir olmasn gereke gstererek
Bursay bakent yapmasn tavsiye ettiklerini u ifadeler nda haber vermektedir:
Ebl-mez Suln Orn- z Suln- l-n olub, rz be-rz lekeri
firvn ve Bb- lsi merci-i ahl v el olmala: Dvn itmek in bir vsi
mekn ve tenezzeh taayy in bir ehr-i Firdevs-nin lzm olmdur! diy ual ve
ayn- devleti ile meveret eyledikde, prn- rz-gr-ddelerden balar: Benm
devletl Sulnum! Pdihn bir ehristnda mekn utma gerekdr ki; ol ehrde tal-i
ml ve hem teshl-i vch- maet-i umm- ricl mlaa olna. Bunlaru uli
zirat irset ve ticret anat ile olur. Bu tadrce ehr-i behcet-s-i Bursada
bunlaru ahlsi mevcd ve mheyydur. Bir ehr-i muaamdur ki; erf u eknf mezri
meri olub, kendsi b u bostn u glistn olub, b- zll her nelerinde salsldr.
Ekinciler murdlar zere ekp-bip mal alurlar ve a-y marib-zemn ve memliki Frenkden ve ser-add-i ar-i Trkistn, t memleket-i eb-rengn- Zeng, her kes
dnr- sur- marib ve derhim-i amer ile gelb ticret iderler. Ve tuvn v derv
yz u af v y idb, b-tev olacak keleri b-udd, eyym- rrede ovu ular
ve hengm- itda aplucalar olub, bil-urd u b-minnet istimm iderler. deyb ve
bua mebe ol-del evf- cemlesin beyn idb: Drs-salanat olmaa ly ve
mnsibdr! diy mttefiul-kelm oldlar, Suln Orn da reyler pesend
idp Bursa ehrini drl-mlk eyledi.20
Bursann fethinin 722/1322 yl ortalarnda gerekletii ve Beg-saraynn ayn yl iinde

faaliyete geirildiini gsteren ada kaytlar21; bizi Orhan Gznin bu Dvn mzkeresini
fetihten ksa bir sre sonra, 1322 yl ierisinde, ancak Osman Gznin Yeniehirdeki
saraynn Dvn-hnesinde yapm olabilecei sonucuna itmektedir.
19
Kr. nn-nme, a.g.e., vr. 19b, st. 3-4.
20
Bosnal Koca Nianc Hseyin Efendi, Bedyiul-Veyi (faksimile metin), I, nr. A. S. Tveritinovoy,
Moskova 1961, vr. 40a-40b (s. 97-98), st. 8-25, 1-4.
21
Bu kaytlar iin, bk. Hakan Ylmaz, Bursa Fethine Ynelik Yeni Yaklamlar ve Bursann Gerek Fetih
Tarihi, ehir & Toplum Dergisi, Marmara Belediyeler Birlii Kltr Yaynlar sreli yayn, sy.: II/Haziran
2015, s. 61-73. Ayrca 2015 yl Ekim aynda Osmanl Aratrmalar Kongresinde sunduumuz Orhan Gzyi
Saraynda Ziyret Etmi Bir Seyyah/Sf: Seyyid Ksm el-Badd ve Seyat-nmesinin Kurulu Devri
Osmanl Tarihi Asndan nemi balkl teblie de baklabilir.
208
JTS / TUBA 43 2015
Tarih realiteye tamamen uygun ekilde, Bursann bakent oluunu ehrin merkez konumu,
i ve d ticaret asndan younluu ve salk ve tedavi amacyla yaplan seyahatlerin
okluuna odaklandran bu rivayetin; ehrin gze arpan en nemli yn olarak ilk srada
ziraat, ticaret ve sanat erbabnn burada toplanm olmasn n plana karmas dikkate
deerdir22. Rivayete gre Sultan Orhan Bursay fethettii srada, ehrin merkezinde bu
iktisad ve ticar zmrelerin tmn mevcut ve hazr bir halde bulmutu. Dolaysyla i ve
d ticaret ynnden olduka gelimi bylesine youn ve hareketli bir ehrin ticar
faaliyetlerinin belirli artlar ve standartlar dahilinde dzgn bir ekilde yrtlebilmesi iin,
daha nceki slm devletlerinde de uygulanan kural ve yaptrmlar erevesinde, bu
faaliyetlerin denetim ve kontroln salayacak birtakm kanunlarn ihdas edilmesi zarureti
domutur. te Orhan Gzyi Bursadaki esnaf ve sanatkrlarn retim ve madd gelirlerinin
teftiine ynelik elimizdeki htisab kanunlarn karmaya sevk eden en nemli etkenin de
bu olduunda phe yoktur.
Resim-2: 749/1348 tarihli Lla hn Paa Vakfiyesinin ahidleri arasnda asan bin seyin adl bir
tcirin de yer aldn gsteren kayt. Vakflar Genel Mdrl Arivi (VGMA), nr.: D. 732/59, s. 75.
zerinde hangi tarihte dzenlendiine ilikin herhangi bir ibare bulunmamakla birlikte,
ierisinde db yani ipek narhna ilikin bir maddenin de yer alyor oluuna baklarak23,
Orhan Gznin bu kadim nn-nme metnini, lkesinde ipek ticaretinin iyice yaygnlat
ve gelitii Bursa fethini mteakip, burada Beg-sarayn ina ettirdii ve cidd anlamda ilk
Osmanl brokrasi sistemini teekkl ettirdii 722/1322 ylndan sonra kard tahmin
edilebilir.
22
Orhan Gznin bu rivayette Dvn kurmak iin bir saltanat makarrna ihtiya duyduunu belirtmesi ve
mushiblerinin ona bunun iin iktisad ve ekonomik ynden gelimi bir yerde bulunmann art oduunu
sylemelerine paralel olarak; Osman Gznin Bc kanunu ile ilgili kssasnn sonunda yer alan u iirde
de Suln olmann iki temel artnn al-veri ve dvn olduuna iaret edilmesi, kurulu devrinde
saltanatn bu iki nemli esasa dayand eklinde bir algnn var olduuna k tutmaktadr: Bu resme od
ol nn Os mn / Ki kir ola, andan an Sbn / Didi: Suln ki adur, milk anudur / Anudur virmek
alma u dvn Kr. k Paa-zde, a.g.e., vr. 32b; l Beg nr., s. 20. Osman Gznin adna hutbe
okuttuktan sonra, ilk i olarak Eskiehir yresinde pazar kurdurmu olmas da bu anlayla dorudan
alkal olmaldr. Orhan Gznin Rebul-evvel 749/Haziran 1348de Lala hn Paa adna Bursa dvnnda
dzenlettii vakfiyenin ahidleri arasnda, 7. srada asan bin seyin adl bir tcirin de yer alyor
oluu, bu iki temel unsurun birbiriyle balantsna tarih adan kuvvet kazandrmaktadr. Kr. a.g.b.,
VGMA, nr.: D. 732/59, s. 75.
23

209
JTS / TUBA 43 2015
Osman Gznin Bc kanunu yalnz ar-pazar esnafna ynelikken, Orhan Gznin kard
tisb nnlar; Bursa gibi byk bir ehrin ilk kez fethedilmi olmasnn da etkisiyle,
umumiyetle ayn Bc miktar zerinden, buradaki yerleik tm esnaf ve sanatkrlar da iine
alacak bir formatta tanzim edilmitir.
nn-nmenin Orhan Gz Devrine Aidiyetinin Tespiti:
slmn balangcndan beri var olan ve Anadolu Seluklularna kadar uzanan htisab
messesesinin, bu corafyann u noktasnda mstakil bir U Sultanl olarak ortaya
kan Osmanl Devletinde, XIV. yzyln ilk yarsndan itibaren bir kurum olarak faaliyet
gstermesi ve yrrlkte olmas, slm devletleri arasndaki sreklilik ve devamllk
ilkesinin ak bir tezahrnden ibarettir. Tarih adan kesinlik arzeden ve tm slm tarihi
boyunca sregelen bu teamln, onu en stn ve yksek seviyede temsil eden Osmanllarda
var olmamas dnlemezdi24. Dolaysyla umum slm corafyasnn serhaddinde bir u
hkmdar olan Orhan Gz de, kendisinden beklenecei zere Emevlerden Abbslere,
Abbslerden Endls Emevlerine, dier slm Devletlerine ve nihayet Seluklulara intikal
eden htisab messesesini, slm hukukundaki Hisbe kurallar ekseninde, ticar ynden
olduka gelimi bir ehir olan Bursada basit kanunlar erevesinde vaz etmitir.
Orhan Gz tisb nn-nmesinin o asra ait orijinal kanunnme nshasndan veya
suretlerin kaydedildii eski bir defterden kopyalanm olmas ihtimal dahilindedir25.
Elimizdeki nn-nme metni, gerek fiziksel zellikleri ynnden XIV. yzyl ina
metinlerinin ifade yapsna ve iml tarzna, gerekse ierii ynnden dnemin sosyal ve
iktisad artlarna tam bir paralellik arz etmektedir.
24
Orhan Gznin ada olup, coraf adan ona yakn olan Bat Anadolu beylik topraklarnda yazlm
kimi eserlerde, bu dnemde htisab kurumunun mevcudiyetine ve ehirlerde Muhtesibler tayin
edildiine ilikin eitli atflara rastlanmaktadr. Mesel Konyada yaam olmakla birlikte, Aydnoullar
ve Germiyanoullar beylikleri ile de sk bir balant ierisinde bulunan Ahmed Eflk Dedenin 718754/1318-1357 yllar arasnda Frasa olarak yazd Menbl-rifnde:
beytiyle, ar-pazarlarda htisab kurumunu temsil eden Muhtesiblerin mevcut
olduuna aka iaret edilmitir. emseddn Ahmed el-Eflk, a.g.e., II, haz.: Tahsin Yazc, Ankara: TTK
yaynlar 1980, s. 603, st. 9. Yine ayn eserde, Ulu rif elebi Sivas ehrine terif edince, ehrin ileri
gelenleri ile birlikte Muhtesibin de onu karlad belirtilmektedir. Kr. Eflk, a.g.e., II, s. 856, st. 1-3. Bu
kaytlar, Orhan Gz dneminde Anadolunun dousundan batsna dek uzanan her beylik ve siyas
ynetim alannda htisab kurumunun var olduunu tarih adan teyid etmektedir.
25
Daha nce Barkan tarafndan yaynlanan stanbul, Edirne ve Bursa htisab kanunlarnn Topkap Saray
Mze Ktphanesi Revan kitaplndaki iki defterin iine kaydedilen suretleri dnda, sonraki devirlerde
az-ok iml farklaryla aslna uygun ekilde mecmualar arasna kopyalanm istinsahlarnn da mevcut
olmas, Orhan Gznin tisb nn-nmesinin de mecmuaya ayn yntemle, bir Osmanl ina klasii
olarak kaydedilmi olduunu gsterir.
210
JTS / TUBA 43 2015
Resim-3: Seyyid Lokmann frasndan Orhan Gz.

yfetl-nsniyye f emilil-Osmniyye, Millet Ktp. Ali Emr,
Tarih, nr.: 1216, vr. 24b.
Dolaysyla nn-nmenin orijinal bir metin olup-olmadn tespit edebilmek iin,

ncelikle onu iml zellikleri ve ierii bakmndan incelememiz gerekecektir.
1. nn-nmenin ml zellikleri:
Orhan Gz tisb nn-nmesi, gerek XIV. yzyl Anadolu Trkesinin klasik
zelliklerini tayan slbu ve dilinin sadelii, gerekse iml hususiyetleri ve ierii
bakmndan, devrin artlarna uygun, olduka basit ve ibtida bir grnme sahiptir. nnnme suretinin XVI. yzyl sonlarnda kopyaland ve onu kayda geiren ktibin, iindeki
XIV. yzyla zg baz arkaik kelimeleri ve yazm eklini kendiliinden bilmesinin mmkn
olmad dnldnde, bu kelimelerin ve iml hususiyetlerinin belgenin orijinalliine
ak birer delil tekil ettii sylenilebilir.
Mesel nn-nmenin mevcut metninde, hemen her maddenin sonunda muhtesib
tarafndan alnacak aka miktarlar belirtilirken kullanlan ala emir ifadesi, daha ok XV.
yzyln ikinci yarsndan sonra grlen klasik iml tarz ile: eklinde deil de, iml
tekniinin henz sabit bir kalba oturmad XIV. yzyl ve ncesine has bir yazm biimiyle
eklinde yazlmtr26. Bu yazma paralel olarak, nn-nmede ola emir szcnn de,
26
Kr. nn-nme, a.g.e., vr. 19b, st. 5-13, 16, 18. nn-nmenin tam 16 yerinde muhtesibin alaca aka
miktarlarnn, XIV. yzyla has bir yazmla ala eklinde yazl, metnin orijinal belgeden ya da ondan
dikkatle istinsah edilmi bir kopyadan kaydedildiini gstermekle birlikte, yalnz metnin tek bir yerinde,
Bez ve kebe sat karlnda bir aka alnmasnn emredildii 15. maddede, mstensihin dalgnl ya da
bariz mdahalesiyle kelimenin XV. yzyldan sonraki iml teknii ile: eklinde yazld dikkati
ekmektedir (vr. 19b, st. 12). Bu kyastan hareketle, mstensihin cz oranda da olsa, baz kelimelerin
211
JTS / TUBA 43 2015
sonraki asrlarn arlkl tercih edilen yazm teknii ile, sadece eklinde27 yazlmayp,
Orhan Gz ve Murad Hdvendigr dnemi vakfiye ve mlk-nmelerinin yerleik yazm stili
olan imls ile de yazldna ahid olmaktayz28.
Ayrca metni dzenleyen ktibin, Bc arlna gre tespit edilen tm rn ve nesnelerin,
XVI. yzyl ve sonrasnda dzenlenmi htisab kanunnmelerinde telaffuz edilen klasik
ekliyle ykinden ziyade, Arapa hisbe kitaplarnda getii ekliyle imlinden aka
alnmasn istemesi ve yine ayn iml kapsamnda, tayclar anlamndaki Arapa
amele kelimesinin tercih edilmesi de, nn-nme metninin XIV. yzylda, eski Arapa
isbe kitaplarndaki yerleik slbun etkisi altnda, ibtida bir kanun formatnda
dzenlendiini gstermektedir.
Yine sonraki asrlarda sabit ve ortak bir iml ile yazlan baz basit terim ve kelimelerin,
ancak XIV. asr nesir rneklerinde rastlanacak bir tarzda iki farkl iml ile yazlm olmas
da, metnin gerekten Orhan Gz asrna ait olup, kelimelerin imlsnn sabit bir dzene
oturmad eski Anadolu Trkesinin klasik yazm zelliklerini ieren bir yapya sahip
olduunun delilidir. Nitekim nn-nmede, ayn metnin iinde iki farkl biimde istinsah
imlsn tashih amacyla ya da dalgnlkla tahrif etmi olabilecei dnlebilir. Tersi dnldnde;
XVI. yzyldan sonra dzenlenmi kimi nn-nmelerin satr aralarnda, dnemin klasik imlsnn
dnda nadiren bu ibtida yazm ekline rastlanmas da, ktip ya da nianclarn bu ilk kanunnameleri
ablon olarak kullanmasndan kaynaklanm olabilir. Ala kelimesinin XVI. yzylda eklindeki
yazmna ilikin rnekler iin, mesel bk. Yaar Ycel - Selmi Pulaha, I. Selim Knn-nmeleri, Ankara: TTK
Yaynlar 1995, s. 95, st. 13; Recep 926/Haziran 1520 tarihli nshann tpkbasm, vr. 12 b vb.
27
Ola kelimesinin
olarak yerlemekle birlikte (r.: nn-nme-i tisb- Bursa, TSMK, Revan, nr.: 1935, vr. 46a-52a, 53a, 54a,
55a-59b; Y. Ycel-S. Pulaha, a.g.e., Tveritinova Nshasnn Tpkbasm, vr. 21a-25a arasndaki pek ok yer,
vb.), XIV. yzylda dzenlenmi kimi belgelerde de dieri kadar sk olmamakla birlikte bu imlnn zaman
zaman kullanlabildiine ahid oluyoruz. Mesel, Orhan Gznin 1 Ramazan 700/15 Mays 1301 tarihli
alca mlk-nmesinde yer alan: vaf ola ifadesi buna rnek olarak gsterilebilir (st. 3).
28
Her iki yazm ekli de nn-nmenin hamam iletme standartlarn aklayan 19. maddesinde karmza
kmakta olup, bu maddenin hamamlar ve dellklerle ilgili ilk ksmnda kelime, XIV. yzyldan kalma
dier belgelerde olduu gibi iki defa
mlesinde ve usturalar ve fotalarla ilgili
ikinci ksmnda ise, hem o asrn, hem daha sonraki yzyllarn klsik yazm ekliyle, kez: tarznda
iml edilmitir. Kr. nn-nme, a.g.e., vr. 19b, st. 16-18. Bu imlya benzer biimde, Orhan Gznin
Rebul-hir 749/Temmuz 1348 tarihli beratnda da kelimenin
(Elif)e yklenmek suretiyle, ala kelimesinin yazmn anmsatacak ekilde: ola imlsyla yazld
dikkati ekmektedir "bl ola ve lim ola, TSMA, nr.: E. 10789, st. 8-9). Ayrca Murad
Hdvendigrn Ah Msya Orhan Gznin lmnden 4 yl sonra, 767/1366da verdii mlknmenin
iki yerinde (Kr. TSMA, Sinan Paa, nr.: 155, st. 15, 31) ve Rebul-evvel 787/Nisan 1385te Edirnede verdii
baka bir beratn bir yerinde ayn imlya rastland gibi ( "bir damla anlar deme
cn ola F. von Kraelitz , lk Os mnlu Pdihlarn dr tmi Oldular Ba Bertlar, TOEM, V/28,
Tern-i Evvel 1330, s. 245, st. 7); yine Aynarozda bir keie verdii evvl 788/Kasm 1386 tarihli orijinal
berattaki: gir bayalayn ola ifadesi de buna baka bir rnek olarak gsterilebilir.
212
JTS / TUBA 43 2015
edildikleri grlen: demr / tmr29 ve tan / tn30 kelimelerinin

yazl bu ifte imlya ve dolaysyla metnin gerekten Orhan Gz dneminde kaleme
alndna birer delil tekil etmektedir31.
2. nn-nmenin erik Bakmndan Deerlendirilmesi:
Orhan Gznin tisb nn-nmesi; basit ierii, Osman Gznin ihdas ettii ilk Bc
kanununa muhteva ve format bakmndan benzerlii ve daha sonraki kanunlarn temelini
tekil ettii aikr olan yeni basit hkmler de ieren ekliyle, imdiye kadar ancak Ftih
devrine kadar varl tespit edilebilen sonraki tisb nn-nmelerinin asl nvesini tekil
etmekte ve bu grnmyle devrin artlarna tamamen uygun, vasat bir nn-nme
grnm sergilemektedir. Bu nedenle nn-nmenin shhatine dellet eden en nemli
delillerden ilki; elimizdeki metnin o devrin ticar prosedrne uygun ve sonraki htisab
kanunlarnn zn tekil edecek tarzda, olduka ksa ve muhtasar bir metin halinde
hazrlanm olmasdr.
k Paa-zdenin shak Fakihe kadar inen rivayetinde, Osman Gznin Bc nnunda:
Her kii-kim bzra bir yk getre, ata; iki aa virsn hkmn verdii grlmt32. Bu ki
aa Bc bedeline paralel olarak, Orhan Gznin de ehl-i hirfet ve dkknlara genel bir
kanunla 3 ayda bir Nar ve 2er aka Bc; dier ticaret erbabna ise sattklar rnn yk
bana, yine ounlukla 2er aka Bc bedeli tayin etmesi kukusuz bir tesadf deildir.
Dolaysyla Orhan Gznin nn-nmesinde babas zamanndaki Bc miktarna ynelik
uygulamay, ayn miktar zerinden deitirmeksizin devam ettirmesi de, nn-nmenin bir
nceki kanunu takiben ve sonrakilere zemin tekil edecek ekilde karldna, ierii
bakmndan onun devam niteliinde olduuna delil kabul edilebilir33.
Osman Gznin Bc kanununa benzer bir tarzda, yine Bcla ilgili hkmlerin arlkta
olduu Orhan Gz tisb nn-nmesinin, bu ilk Osmanl htisab uygulamasnn biraz daha
geniletilerek, genel erevede retim, iletme ve zellikle arap ticareti, kalayclarn
29
30
Kr. nn-nme, a.g.e., vr. 19b, st. 6, 9.
31
XIV. yzyla has, sabit bir iml kalbna oturmam bu tr yazm rneklerinden biri de, aasn
kelimesinin ekinin yazlnda karmza kmaktadr. Bu kelimenin sonundaki -sn eki, nn-nmede
getii hemen her maddede yalnz sin ile nn birletirilerek -sn eklinde yazlrken;
bostanlarn narh ile ilgili 20. maddenin sonunda araya fazladan i sesini verecek bir ye harfi de ilve
edilerek eklinde iml edilmitir. Kr. nn-nme, a.g.e., vr. 19b, st. 18.
32
k Paa-zde, a.g.e., vr. 31a; Al Beg nr. s. 19-20.
33
k Paa-zde, a.g.e., vr. 31a; Al Beg nr. s. 20. Onun babas tarafndan konulan Bc orann aradan geen
uzun zaman farkna ramen deitirmemesinde, Eskiehirde uygulanan bu ilk genel kanunnmenin
sonundaki: Her kim bu nn boza, Allh Tel anu dnin ve dnysn bozsun! tekid emrinin etkili olduu
dnlebilir.
213
JTS / TUBA 43 2015
denetimi ve hamam temizlik standartlarna ynelik basit birka hkmn de ilvesiyle kayda
geirilmi daha ayrntl ekli olduu peinen sylenilebilir.
3. nn-nmedeki Baz Terimlerin XIV. Yzyl ve ncesinde Kullanldn Gsteren Deliller:
Osmanllardaki esnaf ve sanat erbabnn isimleri ve onlarla ilgili ticar terimlerin
byk ksmnn, ok az deiikliklerle Anadolu Seluklularndan intikal etmi olduu tarih
bir gerektir34. Bu nedenle, Orhan Gznin tisb nn-nmesinde adlar geen ticar
snflara, rn ve unsurlara ynelik kimi terimlerin, XIV. yzyl ve ncesinde eski Anadolu
Trkesi ile yazlm ve Bat Anadoluda Farsa kaleme alnm belge ve eserlerde de
kullanld aka grlmektedir. Kgarl Mahmud tarafndan XI. yzyln ikinci yarsnda
yazlan Dvn Lutit-Trkte, Ahmed Fakihin XIII. yzylda kaleme ald Kitbu Evf-
Mescidi-erfe adl ksa risalede, Orhan Gznin 761/1360, Murad Hdvendigrn 787/1385
ve Yldrm Byezdin 802/1400 tarihli Bursa mret Vakfiyelerinde, Ahmed Eflknin
Menbl-rifninde, Kaygusuz Abdaln mensur risalelerinde ve eyholu Mustafann
Kenzl-Kbersnda; Mutesib35, nar36, aa37, gendm38, cnavar39, ula40, arun41, mhr42,
dkkn/lar43, urun44, bar45, lmek46, ana47, kerp, kebe48, all49, bnc50,
34
Anadolu Seluklular zamannda mevcut olan meslek gruplar ve bunlarn o dnemin kaynak ve
belgelerine dayal ayrntl bir incelemesi iin, bk. Erdoan Meril, Trkiye Seluklularnda Meslekler, TTK,
Ankara 2000, s. 13-206.
35
Orhan Gz Vakfiyesi, TEM, Env. nr.: 2188, vr. 8a, st. 8; Eflk, a.g.e., II, s. 603, st. 9, s. 856, st. 3; eyh-olu
Mustafa, Kenzl-Kber ve Meekkl-Ulem, Yap Kredi Sermet ifter Ar. Ktp., nr.: Y-1087, vr. 111a, st. 10.
36
eyh-olu, a.g.e., vr. 43b, st. 7; 111b, st. 3.
37
eyh-olu, a.g.e., vr. 43b, st. 7; 101b, st. 4.
38
Eflk, a.g.e., I, 544. Satanlara Gendm-fru denildii hakknda, bk. Meril, a.g.e., s. 49, 199.
39
eyh-olu, a.g.e., vr. 17b, st. 9.
40
eyh-olu, a.g.e., vr. 36a, st. 9.
41
Ahmed Fakih, Kitbu Evf- Mescidi-erfe, haz.: Hasibe Mazolu, Ankara: TDK Yaynlar 1974, s. 27, 110,
beyit: 95; s. 30, 106, beyit: 141; s. 37, 95, beyit: 258.
42
Eflk, a.g.e., II, 707-795; eyh-olu, a.g.e., vr. 31a, st. 7; 61b, st. 7.
43
Eflk, a.g.e., I, 156, 163, 382, 429-430; II, 594, 710, 855; eyh-olu, a.g.e., vr. 111a, st. 8; 111b, st. 1-2.
44
Ahmed Fakih, a.g.e., s. 30, 106, beyit: 141; s. 37, 95, beyit: 258; eyh-olu, a.g.e., vr. 82a, st. 10.
45
eyh-olu, a.g.e., vr. 7a, st. 9-10; 65a, st. 5.
46
Orhan Gz vkf., vr. 14a, st. 1; Lala hn Paa vkf., st. 31.
47
Orhan Gz vkf., vr. 14a, st. 1.
48
Kgarl Mahmud, Dvn Lutit-Trk, Millet Ktp. Ali Emr, Arab, nr.: 4189, vr. 173b, st. 1-3
49
Eflk, a.g.e., I, 151; Meril, a.g.e., s. 77, 194-195, 210.
50
eyh-olu, a.g.e., vr. 111b, st. 1; Meril, a.g.e., s. 110, 204.
214
JTS / TUBA 43 2015
azn/azn51, demr52, destci53, serrc54, yancu55, ua56, ab57, rek58, ilc59, alvc60,
paln61, azzz62, arrf63, penbe64, ketn65, ammm66, dellk67 ve bostn68 kelimelerinin yer
ald tespit edilebilmektedir.
Eski Anadolu Trkesi ile yazlm eserler arasnda, zellikle Orhan Gznin ada olup
XIV. yzyln ikinci yars ile XV. yzyl balarnda yaam olan Kaygusuz Abdaln, Dell-i
Bdel adl tasavvuf eserinde yaratla ilikin seyrini ilgin ifadelerle tasvir ederken, nnnmede ad geen esnaf gruplarndan azzz, bezzz, all, ba ve demrcinin ve ticar
rnlerden kerp ve penbenin adlarn aka zikrettii dikkati ekmektedir:
aret-i lu emri beni bardcnu balu gibi devrnu ar
zerine oyub dolb gibi dndrdi; gh beni bard yapd, yine bozd, gh kse
dzdi. Gh sarylarda kerp eyledi, gh ayalar altnda h eyledi. Gh azzz
eyledi, gh bezzz eyledi ve gh ar eyledi, gh penbe atar allc eyledi. Gh
berber, gh zerger ve gh ac, gh bac; gh tmrci/demrci, gh kmrci
eyledi.69
51
Orhan Gz vkf., vr. 14a, st. 2; Eflk, a.g.e., I, 229; II, 727.
52
Ahmed Fakih, a.g.e., s. 34, 110, beyit: 206, 210-211; s. 34, 100, beyit: 208; s. 36-37, 96-97, beyit: 247, 254;
eyholu, a.g.e., vr. 65a, st. 6; Meril, a.g.e., s. 100-102.
53
Eflk, a.g.e., I, 397.
54
Eflk, a.g.e., II, s. 724; Meril, a.g.e., s. 40, 195, 205.
55

arl Mahmud, a.g.e., vr. 239a, st. 17. nn-nmede geen yancuclar, kese
imaltlar anlamna gelmekle birlikte, kelime Yanc imlsyla: at zrh, ul anlamnda da
kullanlmtr. emseddn Sm, ms- Trk, II, Der-Sadet kdm Matbaas, stanbul 1318, s. 1537.
56
Eflk, a.g.e., I, 404, 489; II, 775, 852, 947.
57
eyh-olu, a.g.e., vr. 8b, st. 6.
58
Kgarl Mahmud, a.g.e., vr. 90b, st. 11; vr. 297a, st. 7.
59
eyh-olu, a.g.e., vr. 49b, st. 8-9; vr. 50a, st. 2.
60
61
Eflk, a.g.e., I, 263; eyh-olu, a.g.e., vr. 8b, st. 10; Meril, a.g.e., s. 77, 38, 195, 204.
62
Eflk, a.g.e., II, 894; Meril, a.g.e., s. 24, 201.
63
Eflk, a.g.e., I, 82, 87; II, 618, 827; Meril, a.g.e., s. 158, 194-195, 204.
64
Eflk, a.g.e., I, 86, 296, II, 618; Kaygusuz Abdal, Velyet-nme, BB Atatrk Kitapl, nr.: K.0723, vr. 18a-19a.
65
Kr. Yldrm Byezd Bursa mret vakfiyesi, TEM, nr.: 2203, st. 165; Meril, a.g.e., s. 24-25, 202.
66
Kr. Orhan Gz vakfiyesi, vr. 6b, st. 1-6; Meril, a.g.e., s. 107, 202.
67
Eflk, a.g.e., I, 394, II, 1024; Meril, a.g.e., s. 109, 194, 198.
68
Orhan Gz vakfiyesi, vr. 7a, st. 6-9; Eflk, a.g.e., II, 746, 774, 886, 902-903; eyh-olu, a.g.e., vr. 8b, st. 4.
69
Kaygusuz Abdal, Dell-i Bdel ve Defter-i n ve Srr- dn ve ayl-i Ndn, BB Atatrk Kitapl, Yz.
a.g.e., I, 263; Orhan Gz vakfiyesi, vr. 14a, st. 2 vb.; Meril, a.g.e., s. 77, 54-195, 200.
215
JTS / TUBA 43 2015
Bunlarn dnda, penbe (pamuk) ve keten satanlardan aa yerine alnmas emredilen

ise, bir vergi ismi ya da para birimi olarak70, XIV. yzyldan sonra pek
kullanlmayan arkaik bir kelime rnei tekil edecek ekilde nn-nmede zikredilmi
olmas kayda deerdir. nn-nmeyi sonradan istinsah eden birinin bu kelimeyi
kendiliinden bilmesinin mmkn olmad dikkate alnrsa, bu terim nn-nmenin o asra
ait orijinal bir belge olduunun da apayr bir delilidir.
sifecin
Orhan Gz htisb nn-nmesinin Bilimsel Tenkidi ve Tarih Adan nemi:

Fatih Sultan Mehmed, II. Byezd ve Yavuz Sultan Selim dnemi tisb nnnmelerinin ierii hakknda bize ulaan bilgi ve metinler, bu kanunnmelerin, esnaf
gruplar ve sanat erbabndan devlet adna alnan Bc ve Nar miktarlarn belirleyen
birtakm kanunlar ve retim ve iletme kalite standartlarna ynelik tketiciyi koruma
amal bir takm yaptrmlar olmak zere, iki ana temel zerine ina edildiini
gstermektedir. Bunlarn ilk ve en eski eklini temsil eden Orhan Gznin Bursa tisb
nn-nmesi de ayn ekilde Bca, Nara ve kalite standartlarna ynelik iki ana ereve
zerine kurulmu olup, bunlardan Bc ve Narla ilgili olan ksm ehl-i hirfetten belirlenen
her yeni Narla birlikte ve dkkn esnaf ile ulhaclardan ayda bir, dier tccarlardan
ise sattklar her rn bana belli oranlarda aka alnmas; rn ve iletme standartlarna
ynelik olan dier ksm ise belli bir arta bal tutulmakszn, muhtesibin dal itmek
suretiyle esnaf bu ynden kontrol ile, gzetmek ve utub andan gelmek tekid
ifadeleriyle usulszlkten meni esasna dayal olarak dzenlenmitir.
imdi bu maddeleri iki ana balk halinde ayrntl olarak ele alacaz.
1. Esnaf, Sanatkr ve Tccarlara Konulan Nar ve Alnacak Bc Miktarlarn Aklayan Maddeler:
Orhan Gz, nn-nmesinin ilk maddesinde miktarn belirtmemekle birlikte,
muhtesibi ehl-i irfet iin ayda bir, yani her mevsim ba narh tayin etmeye memur
etmi; gerek ehl-i irfetten, gerekse dkkn sahiplerinin her birinden yaptklar iin trne
ve gelir dzeyine baklmakszn, 3 ayda bir Narla birlikte 2er aka, ulhaclardan ise
yalnz 1er aka Bc alnmas gibi basit ve ibtida bir usul vaz etmitir:
nr.: K. 0606, vr. 11b, st. 10-14, vr. 12a, st. 2-5; a.g.e., BB Atatrk Kitapl, Yz. nr.: K. 0167, vr. 10a, st. 17-19, vr.
10b, st. 1-2, 9-11. Bu nshalarda Demir kelimesinin tpk nn-nmedeki gibi Demr ve
Tmr eklinde iki farkl iml ile yazlm olmas, nn-nmenin XIV. yzyln karakteristik ift yazm
zelliklerini tadn ayn terim zerinden belgeleyen ilgin ve arpc bir rnektir. Bu yazma paralel
ekilde, XIV. yzyl Timur sikkelerinde de kimi zaman Demr, kimi zaman Tmur imlsna
rastlanmaktadr. Demr kelimesi klasik ve yerleik ekliyle ok eski asrlardan beri kullanlyordu.
70
Buradaki Sifec kelimesi, bu dnemde pamuk ve keten iinin byk lde Bursadaki gayr-i mslim
tccarlarn elinde bulunduunu ve yazm benzerlii nedeniyle bu pazar vergisinin spene kapsamnda
tahsil edilmi olabileceini akla getirdii gibi; bu terimin, o dnemdeki bakr alaml (manr) yabanc
para birimlerinden herhangi birinin, Orhan Gz devri Trkmenleri arasndaki telffuz eklini temsil
ediyor olmas da ihtiml dahilindedir.
216
JTS / TUBA 43 2015
Mutesib her ayda bir ehl-i irfete nar virb, her narda ikier
aasn ala ve her ie mutesib dali vardur, utub andan gele.71
Ve dkknlaru her ayda iki aasn ala.72
Ve her ayda ulalaru tezghlarndan arnlarn devrb birer aasn
ala.73
Yukarda Osman Gznin Eskiehir pazarnda tatbik ettii ilk Bc uygulamasnda, satlan
rnn eidine ve satcnn mesleine baklmakszn, her alan tezghtan 2er aka
alnmas, rn satlmazsa hi alnmamas gibi genel bir kanunun yrrle konulduu
grlmt. Orhan Gznin Bursay fethinden sonra ticaret alanlarnn genilemesi ve bu
alanlara eitli yeni sanat ve meslek gruplarnn da eklenmesiyle, her birine 3 ayda bir Nar
tayin edilmesini istemesine ramen, Bcn muayyen bedelini tpk babas zamanndaki gibi yine tm esnaf ve sanatkr snflarndan eit miktarda alnmak zere- 2 akada brakt,
yani ehl-i hirfetten ve dkkn iletenlerden 3 ayda bir dzenli olarak 2er, ulhaclarn
tezghlarndan da 1er aka Bc alnd; buna gre ilk iki snfn Nar srasnda dedii Bc
miktarnn ylda 8 akaya, nc meslek grubunun dedii orann ise ylda 4 akaya tekabl
etmi olduu anlalmaktadr.
Resim-4: Sultan Orhann Bursada ina ettirdii Eski Bezzzistn adyla anlan Emr Hannn
1962 ylndaki grnm.
71
72
Kr. nn-nme, a.g.e., vr. 19b, st. 9.
73

217
JTS / TUBA 43 2015
Osman Gz ve Orhan Gz dnemlerinde ar-pazar esnaf ve dkkn sahiplerinden 3 ayda

bir ikier aka olarak tahsil edilen Bc vergisi, II. Byezd dneminde Narh sisteminin
bozulmas nedeniyle, muhtesib tarafndan gnde rastgele olmak zere yarm, bir ya da iki
aka ve kanunen haklar olmad halde her cins meyve-sebzeden birer dest-ml almak
gibi, ncekiyle kyas edilemeyecek bir meblaa ve dzenli ekilde rvet alma boyutlarna
ulamtr74.
Bundan sonra Orhan Gz, ehl-i irfete ve dkkn sahiplerine vaz ettii iki aa Bcn
dnda tuttuu dier meslek sahiplerinden, buday (gendm) satanlardan yk bana eyrek
aka; tulumculardan tulum, yahnicilerden75 kazan, hasrclardan yk ve bezcilerden arn
bana 1er aka; yine ipekiler, araplar, kuru balk tacirleri, eitli maden ve metal
tayclar, kil mamlleri yapanlar ve bostan ekenlerden ise yaptklar her retim ve
getirdikleri her yk bana, ehl-i hirfet ve dkkn esnafndan alnd gibi 2er aka Bc
alnmasn emretmitir.
Orhan Gznin tisb nn-nmesinde, tpk esnaf ve zanaatkr snflarnn byk
ounluuna sabit bir Bc bedeli tayin edildii gibi; ayn ekilde sebzelerden ve baz
meyvelerden alnacak vergilerin de tm tek bir at altnda toplanarak, 20. maddede
bostanlar alp rnler toplanmaya balad zaman tahsil edilecek olan ikier aa Bc
olarak belirlenmitir:
Ve her bstn aldu vatn ikier aasn ala.76
Bursada Orhan Gznin belirledii bu hkm de zaman iinde bozulmaya yz tutmu ve

Pazar esnafnn a gzll, bostan sahiplerinin rnlerini yok pahasna ellerinden
karmalarna sebebiyet vermitir. Nitekim Sultan II. Byezd nn-nmesinde pazarclarn
ikyetine sebep olan hususlardan birinin de; ar-pazar esnafnn usulsz bir ekilde bahe
ve bostanlardaki rnleri kaldrp dkknlarna gtrerek, muhtesible anlap Bca karlk
rastgele birer Nar tayin etmeleri olduu dikkati ekmektedir77. Bu durum, merkez ynetimi
olduka rahatsz etmi olmaldr ki, bu hakszln nne gemek iin nn-nmede uzun
bir yer kaplayacak ekilde, her rn eidine yeniden ayr ayr Narlar tayin edilmitir78.
74
75
Yahni, Osmanllardan nce Anadolu Seluklular zamannda da sirke, soan ve baharatla piirilen bir et
yemeiydi. Kr. mer Uzunaa, Seluklu Anadolusunda Beslenme ve Yemek Kltr, stanbul 2015, s. 106.
76
77
Burada pazarclara ve ehir halkna eski htisab kanunundan sorulunca yle dedikleri haber
verilmektedir: Evilde bzr yirine her cins meyve gelse, ehrl ve bzrc olsun, her kii murdnca alurd. Drtbi yl vr ola, bzrclar ittif idb ehre gelen fevhi ve erf- ehrde olan b u baa v bostnlar yirl
yirinde gtr-utub, alub meyvelerin dkknlarna getrb ab itdkden ora mutesib ittifyle her birine bir
nar olnub, getrb mukem sicillta ayd itdrrler, amm arada kendler murdlarnca atub mutesible
bitrrler. a.g.e., vr. 45b.
78
Kr. a.g.e., vr. 46a-49a.
218
JTS / TUBA 43 2015
Sultan Orhan, tisb nn-nmesinin 5. maddesinde koyun ve keilerin Bc miktarlarn eit

oranda, her kesimde 4 hayvan bana birer aka, yani hayvan bana nm (eyrek) aka
olarak tespit etmi ve buna ayn miktarda alnmak zere, yerleik hristiyan tebaann
tkettii domuz (cnavar) Bcn da eklemitir:
Ve boazlanan oyundan ve keiden drdine bir aa ala ve cnavardan
da kelik.79
Orhan Gz devrinde koyun, kei ve gayrimslimler tarafndan kesilen domuzdan tamamen

eit miktarda, kesim bana yani eyrek aka alnrken, aradan iki yz yla yakn bir sre
getikten sonra II. Byezd dneminde muhtesib iki aka Bc almaya balam; buna ramen
kesilen hayvann cinsine ve deerine gre farkl Narlar tayin etmesi gerekirken, keilere de
koyun miktarnca Nar verdirerek aka kanunsuzluk ve usulszlk yoluna sapmtr.
II. Byezdin Bursa tisb nn-nmesinde yer alan, zamann muhtesibini yerer nitelikteki
u szler, aradaki uzun zaman am nedeniyle iki devir arasnda ortaya kan bu fark ilgin
bir biimde ortaya koymaktadr:
imdiki-lde her kei bana mutesib iki aa alur, oyun narna
atmaa r virr; oyun etiyle kei etini mslmnlara berber atub ar
iderler. Her br antralara keiler tevz olnsa, mutesib olanlar ikre her
antraya girb, keileri ayub, her kei bana ikier aa alurlar, oyun narna
atmaa iczet virrler.80
Sultan II. Byezd devrinde, 907/1502de koyun ve keiden iki aka Bc alndn gsteren bu
bilgi, Orhan Gz nn-nmesinin karlndan bir buuk asr akn bir sre sonra, Bursada
koyun ve keilerin Bc orannn 4 katna ykselmi olduunu gzler nne sermektedir. te
yandan II. Byezd nn-nmesinin bir baka yerinde, vaktiyle Fatihin tisb nnunda:
oyun etin nar her yl ful- s els ede nev zere
olduuna81, yakn zamana kadar
Geliboluda ise her oyun bana iskele resmi birer aa alndna82 iaret edilmesi, ksa sre
ncesine dek Bursada 4 ayda bir narh alnp, Geliboluda ise vergi olarak Bursadaki eski
Bcn iki katnn alndn, bu artn ise zamanla kanunlarn bozulmasndan ve
suistimalden kaynaklandn aka gstermektedir. Bu verilere dayanlarak Orhan Gz
zamannda Bursada ilkin yarm aka alnan Koyun Bcnn Ftih devrine kadarki srete
79
80
Kr. nn-nme-i tisb- Bursa, TSMK, Revan, nr.: 1935, vr. 45a, st. 21-26.
81
Ehl-i ibreleri ve ba ayn- ehr d ir olnub, et narna mteall olgeln nndan sul
olnca, sit- mslimnden bir nie mutemedn-aleyh kimesneler eyitdiler ki: adml-eyymdan oyun
etin nar her yl ful- s els ede nev zere olub a.g.e., vr. 44b, st. 14-17.
82
Sb Gelibolda her oyun bana iskele resmi birer aa alnurd, imdi drder aa ferr alurlar. a.g.e., vr. 44b,
st. 22-23.
219
JTS / TUBA 43 2015
ancak iki katna kadar kmken, II. Byezd devrinde ilgisizlik ve baboluk yznden drt
katna kadar trmand tespit edilebilir83.
Bu ticaret erbabnn dnda, Orhan Gz tisb nn-nmesinde tespit edilip de uzun
sre deimedii anlalan yegne rn Bcnn balk Bc olduu ve II. Byezd dnemi
Balk esnafnn, gemiteki balk Bcndan sz ederken bu ilk nn-nmedeki miktar
aka dile getirdikleri dikkati ekmektedir. Sultan Orhann, nn-nmenin 10.
maddesinde: Ve ur bal ykinden ikier aa ala.84 demesine paralel olarak, 907/1502de
balk yknn eski Bc bedelinin ne olduu kendilerine sorulduunda balklar ve Bursa
ileri gelenleri: Evyilde bir yk bala iki aa bc virdikleri cevabn vermilerdir85.
Resim-5: Orhan Gznin Bursada yaptrd Eski Bedestenin (Emr Han) ana giri kaps.
Mustafa Canbaz Fotoraf Arivi
Sultan Orhann Bursada yrrle koyduu ilk tisb nn-nmesinden, Ftihin kayp
olan tisb nn-nmesine kadar uzanan sre ierisinde dzenlenmi htisab
kanunnmelerinden hibiri ele gemedii iin, kanunlardaki deiiklikleri her konu ve
zamana gre safha safha takip ve kontrol edebilme imknna imdilik sahip deiliz. Bununla
birlikte zamanlar ve artlar deitike, esnaf ve sanat gruplarna ynelik hkmlerin de
daha ayrntl ve mull bir izgiye doru kaydn tahmin etmek zor deildir. Nitekim
XVI. yzyln balarnda dzenlenen htisab kanunnmelerinin bu ilk nn-nme ile tenkidi
bu gerei gzler nne sermektedir.
83
Bursa esnaf arasnda hayvan kesim oran olan eyrek akaya tekabl edecek ekilde, yk bana en ucuz
Bcn da, nn-nmenin 2. maddesinde Buday (Gendm) satclarndan tahsil edilmesi emredilmitir:
Ve gendm atandan imlde nm aa ala. nn-nme, a.g.e., vr. 19b, st. 6.
84
85
Kr. nn-nme, Revan nsh., vr. 54a, st. 24-26.
220
JTS / TUBA 43 2015
Orhan Gznin tisb nn-nmesinde Tespit Edilen Bc Oranlar:

Esnaf Snf
deme ekli
Ehl-i Hirfet
Dkknlar
ulhac Tezghlar
ayda bir,
her Narta
rn eidi
deyecei Bc
Miktar
Yllk Toplam
Bc Bedeli
2 Aka
8 Aka
1 Aka
4 Aka
deme ekli
deyecei Bc Miktar
uka
5 Aka
pek (Db)
2 Aka
Kuru Balk
Kurun, Kalay, Bakr,
Demir ve Dier Madenler
2 Aka
Himl (yk) bana
Hasr
1 Aka
Buday (Gendm)
arap
2er Aka
(Nm) Aka
Kilinder bana
2 Aka
Ocak bana
2 Aka
Bostanlar
Bostan bana
2 Aka
Tulum
Tulum bana
1 Aka
Bez ve Kebe
Arn bana
1 Aka
Halanm Yahni
Kazan bana
1 Aka
Koyun, Kei ve Domuz

(Cnavar)
Kesim bana
(Nm) Aka
Pamuk (Penbe) ve Keten
Lidre bana
1 Mangr (Bakr) Sifec
Kiremit, anak-mlek,
Tula ve Kerpi
2. retim ve letme Standardn Tespite Ynelik Maddeler:

Orhan Gznin nn-nmede Bcla ilgili hkmler dnda, standartlar konusunda
da araplarn arlklar bakmndan kontrolne, kalayclarn kalaylamada gstermeleri
gereken titizlie ve hamamlarn iletme standartlarn tespite ynelik madde hari,
retim ve iletme iin gerekli tm artlar genel ifadeler erevesinde bir araya toplad ve
bunlarn tmnn kontroln her ie mutesibin dali olduu ve artlara riayet
etmeyenlerin utulup andan gelinmesi gibi keskin yaptrmlara ynelik hkmler
araclyla salamaya alt dikkati ekmektedir. zellikle nn-nmenin son
maddesinde: Ve bu cmlei gzedb andan gele. denilmek suretiyle, muhtesibe bu konuda
221
JTS / TUBA 43 2015
ad geen tm esnaf ve ticaret snflar hakknda tam bir mdahale ve cezalandrma yetkisi
verilmitir86. Herhangi bir ayrnt tamayan bu denetim ve yaptrm yetkisiyle ise, genel
anlamda herkese kabul grm rutin retim ve iletme standartlarna dikkat ekecek ve
gze batacak dzeyde aykr olan durumlar tefti ve usulszlklerden men hakknn
kastedilmi olduu tahmin edilebilir.
retim standartlarna riayetin tefti ve kontrol edilecei ticar gruplar, nn-nmenin bu
konuya tahsis edilen 17. maddesinde tek bana ele alnarak, burada muhtesibe haklarnda
mdahale ve cezalandrma yetkisi verilen Ehl-i irfet ve Dkkn sahiplerinin hangi
snflardan ibaret olduu tek tek isimleriyle zikredilmitir:
Ve derzler ve baclar ve lcclar ve alllar ve bnclar ve aznclar
ve demrciler ve nal-bandlar ve destciler ve serrclar ve yancuclar ve dlgerler
ve uaclar ve nclar ve abclar ve ekmekciler ve rekciler ve ilcclar ve
alvclar ve bnclar ve bezciler ve semerciler ve palnclar ve eriler ve
igneciler ve tarclar ve azzzlar ve arrflar ve bzclar, bu cmleye
mutesib dal ider.87
lk maddede muhtesibe ehl-i hirfete hem Nar tayin etme, hem Bc tahsil etme, hem de her
ite kontrol ve mdahale etme yetkisinin verildii belirtilmi ve sekizinci maddede dkkn
sahipleri de bu kapsama dahil edilmiti. Bu snflarn hepsine 3 ayda bir Nar tayin edilip,
tmnden tek bir ortak miktar olan iki aa Bc bedelinin talep edileceini aka bildiren
Sultan Orhan; burada ise ad geen 28 sanat ve ticaret erbabnn88 tmne Muhtesibin
mutlak surette mdahale hakk bulunduunu belirterek, iletme ve retimin kalite
standarlarna uygunluunu kontrol ve usulszle mdahale noktasnda da ona geni bir
yetki vermitir.
Bu genel hkmler dnda, htisab kurumu tarafndan kriterleri aka belirtilen istisna
maddeye gelince; bunlardan ilki, Osmanl topraklarnda gayr- mslim tebaa tarafndan
retilip tketilen araplarn retim standartlarn tespite yneliktir. Bu maddede Orhan
Gz: Ve arb atandan kilinderler mhrleyb ikier aasn ala, eksk atanu andan
gele. demek suretiyle89, muhtesibe araplarn tartld kaplar kontrol edip inceledikten
sonra mhrlemesini ve lde hile yapp normal miktarn altnda satanlar hesaba
ekmesini emretmektedir.
Hizmet standardn tayin amacyla konulmu olan ikinci madde, kalayclarn kaplar
kalaylarken ilerini titizlikle ve doru yapmalarn salamay amalayan: Ve alyc kem
86
87
88
Maddede grnte muhtesibin kontrolne braklan 29 meslek erbbndan sz edilmekle birlikte,

bnclar yanllkla iki defa zikredildiinden denetlenmesi istenilen esnaf says aslnda 28dir.
89
222
JTS / TUBA 43 2015
alylasa mutesib andan gele. maddesidir ki90; burada da Orhan Gz mesleini dzgn
icra etmeyen kalayc esnafnn muhtesib tarafndan tedib edilip cezalandrlmasn
istemektedir.
nn-nmede iletme standartlarn tespit amacyla karlan nc madde ise,
hamamlarn dzgn faaliyet gstermesi iin gerekli olan artlar ve htisab kurumu
tarafndan belirlenmi temizlik ve hijyen prosedrn bildirmekte olup, bu konuda
vzedilen hkmler de daha sonraki htisab kanunlarnda geniletilmi eklini grdmz
maddelerin daha basit ve ibtida bir zetinden ibarettir.
Orhan Gz nn-nmesinin 18. maddesinde tespit edilen hamamlarla ilgili bu iletme
standart kanunu udur:
Ve ammmlar ss ola ve ovu uy da ola ve dellkleri st lk ola.
Ustralar keskn ola ve fotalar pk ola ve nurlar fota pk yuyalar.91
Bursann ilk tisb nnuna olduka yaln ifadelerle kaydedilen bu madde, aradan uzun
bir zaman getikten sonra, 907/1502de II. Byezd tarafndan karlan stanbul tisb nnnmesinin 33. maddesinde biraz daha gelitirilerek u ekle dnmtr:
ammmclar ammm gzedeler, yunm ola, ss ve ovu u ile rste
ve dellkleri st lk ola ve usturas keskn ola; yle ki, usturas altnda
kimesne zahmet ekmeye ve nur olan fotalar pk uta, mslmnlara virdgi
fotay kfirlere virmeye.92
Sultan II. Byezde gelinceye dek ticar snflarn ve onlara dair htisab hkmlerinin
oalmasyla, mevcut maddelerin daha geni, daha kapsaml ve aklayc hale getirilmesi
zarureti ortaya knca, hamam iletme artlarna ilikin madde de geniletilerek
Mslmanlara verilen havlunun kfirlere verilmemesi kriterinin ilvesiyle yukardaki ekli
almtr. Orhan Gz ile II. Byezd arasndaki uzun devrede, Murad Hdvendigrdan Ftih
dnemine kadar gerek bu maddenin, gerekse htisaba ilikin dier hkmlerin de benzer
ekilde geliime ve deiime urad, nn-nmedeki mevcut maddelere uzun eklentiler ve
ok sayda yeni madde ilveleri yapld XV. yzyl sonlar ile XVI. yzyl balarna ait
kanunnme metinlerinin analizinden anlalmaktadr.
90
91
92
. Ltfi Barkan, Baz Byk ehirlerde Eya ve Yiyecek Fiyatlarnn Tesbit ve Teftii Hususlarn Tanzim
Eden Kanunlar-1: Kanunnme-i htisab- stanbul-el-Mahrsa, Tarih Vesikalar, I/5 (ubat 1942), s. 338.
Yine ayn tarihte Edirnede karlan tisb nn-nmesinin 22. maddesinde de bu hkm, padiah
tarafndan daha ksa ve muhtasar bir ekle brndrlerek tekrar edilmitir: ammmclar fotalarn
yetde temz utalar ve ammm da yuyalar, pk ideler. Dellkler usturalarn ey ideler ve kfire virdkleri
fotay, usturalarn mslmna virmeyeler. Barkan, a.g.m., III: Suret-i Kanunnme-i htisab- Edirne, Tarih
Vesikalar, II/9 (Birinci Terin 1942), s. 174.
223
JTS / TUBA 43 2015
Resim-6: XIII. yzylda bir hamam ve iinde alan dellk ve berberleri tasvir eden minyatr.
Terceme-i Sevb- Menb, The Morgan Library & Museum, MS M. 466, vr. 90b.
Nitekim II. Byezd dneminde nisbeten geniletilmi olduunu grdmz hamam

iletmecilerine ilikin bu madde, aada grlecei zere, Yavuz Sultan Selim tarafndan
1520de karlan tisb nn-nmesinde daha da kapsaml bir hale getirilmitir:
Ve ammmclar gzlene; ammmlarn pk ve temz utalar ve uy
mutedil ve ammm ss ola ve dellkleri st lk ola, ustralar keskn ola,
b tr itmekde kmil olalar, kimesne zamet ekmeye ve nur olan da
fotalar pk ve temz uta, kfire virdkleri fotay mslmnlara virmeyeler, kfir
fotalarnu ayru almeti ola. nd iderler ise mukem andan geleler.93
Bu hkmn birbiriyle kyas; Orhan Gznin bu konuda kard ilk hkmn, asl ablonu
muhafaza edilmek ve sonraki padiahlar dneminde kk ilvelerle geniletilmek
suretiyle94, zaman iinde ieriinin gittike gelitirildiine ve II. Byezd ve Yavuz Sultan
Selim tarafndan stanbul ve Edirne gibi byk ehirlerde hamamlar iin belirlenen klasik
maddenin asln tekil ettiine ak bir rnektir.
93
Der-Beyn- nn-nme-i Osmn, Arnavutluk Devlet Arivi. Belgeler, nr.: 143, belge nr.: 127, vr. 66; Y.
Ycel - S. Pulaha, a.g.e., s. 67, 200-201.
94
Buna ak bir rnek tekil edecek ekilde, nn-nmede yer alan st lk ve yine sklkla kullanlan
andan gelmek ifadelerinin, XIV. yzyldan XV. yzyla gei safhasnda yazlm eserlerde klasik birer
ina ifadesi olarak yer ald grlmektedir. Kr. eyh-olu, a.g.e., vr. 69b, st. 9; Kaygusuz Abdal, Velyetnme, vr. 18b, st. 4-5. Bu asrn metinlerinde yerleik olan bu ina kalplar, dilinin sadelii ve esnaf
arasnda kolay anlalrl nedeniyle, hkm geniletilen sonraki htisab kanunnmelerinde de slbu
korunarak hemen ayn ifadelerle tekrar edilmitir.
224
JTS / TUBA 43 2015
Bununla birlikte, Ftih Sultan Mehmed ve II. Byezdin Bursa htisab kanunlarnda
Balarn ve Saralarn Narna ve Bcna ilikin herhangi bir hkmn yer almamas95, II.
Byezd kanunlarnda bunlar hakknda yeniden hkmler vaz olunmas; Orhan Gznin
tisb nnunda tespit ettii baz hkmlerin ise Ftih devrine gelinceye dek ksmen
deiiklie uradn, aradan geen uzun zaman zarfnda nn-nmedeki baz maddelerin
hafzalardan silinerek unutulmaya yz tuttuunu gstermektedir.
Orhan Gznin tisb nn-nmesi, Osmanl Messese ve Medeniyet Tarihi aratrmalar
adna, yalnz Osmanllarn ilk htisab kanununun ierdii hkmler ve Narn ve Bcn
bu devirde uygulan ekli asndan deil, Orhan Gznin ahsnda kurulu devri Osmanl
iktisad formlarnn ne ekilde dzenlendii ve nn-nme metninde dorudan ehl-i irfet
adyla anlan devrin esnaf ve zanaatkr gruplarnn hangi snflardan ibaret olduunu
gstermesi bakmndan da kayda deer ve yegne nitelikte bilgiler iermektedir. Nitekim bu
bilgilere dayanarak, Bozaclarn Orhan Gz zamanndan beri Bursann nde gelen esnaf
arasnda yer aldn96, kese imaltlarnn bu dnemde Yancular adyla anldn97 ve
arap satanlar hakkndaki maddede muhtesib tarafndan mhrlenmesi emredilen
Kilinderin eski bir arap lm kab98, Lidrenin ise bu devirde bir uzunluk ls birimi
olarak pamuku, kuma, bezci ve dokumac esnaf tarafndan kullanldn99 tespit
edebilmekteyiz.
htisab Kurumunun Orhan Gz Devrinden Yldrm Byezd Dnemine Kadarki Seyri:
Bursann fethinden sonra, Orhan Gz tarafndan Osman Gz dnemine nisbetle
daha geni ve kapsaml bir kurum haline dntrlen htisab messesesi, tayin edilen
muhtesibler araclyla ticar faaliyetleri dzenleyen bir birim olarak gittike ivme
kazanm ve zamanla yerleik bir sistem olarak Osmanl sosyo-ekonomik tarihindeki yerini
almtr.
95
Baclar ehl-i ibresiyle ir olnub: nn- adm var mdur, nicedr? diy sul olnduda yle hir
old-ki, il yevmin h balara nar virilmez imi.; Serrclarda admden muarrer nn yoimi.
nn-nme, Revan nsh., vr. 51a, st. 13-15; vr. 56a, st. 23. Orhan Gznin tisb nn-nmesinin 17.
maddesinde bu iki esnaf grubu, muhtesibin 3 ayda bir Nar ve Bc alaca Ehl-i irfet zmresine dahil
edilmitir.
96
Kr. nn-nme, a.g.e., vr. 19b, st. 15. Anadolu Seluklular ve ncesine dair, bk. Uzunaa, a.g.e., s. 129-131.
97
98
nn-nmede geen Kilinder terimi stvne ve Merdne isimleriyle de bilinen Eski bir arb
lsnn ismi olup, Greke / Kylindros kelimesinden gelmektedir. Kr. emseddn Sm, a.g.e.,
II, Kilinder md., s. 1179. Kalay ve tenekeden iml edilen Kilinder, 2,1225 lt.lik bir hacme sahipti. Kr.
Walter Hinz, slmda l Sistemleri, ev.: Acar Sevim, stanbul 1990, s. 52.
99
Kr. nn-nme, a.g.e., vr. 19b, st. 16. Ortalama 100 ya da 120 dirhemlik arla karlk gelen Lidre,
Osmanllardan nce de kullanld bilinen Libbra/Librenin Trkeye gemi olan addr. Kr. Halil
nalck, Introduction to Ottoman Metrology, Turcica, XV, Louvain 1983, s. 321.
225
JTS / TUBA 43 2015
Nitekim Orhan Gznin Cemziyel-hir 761/Nisan 1360 tarihli Bursa mret Vakfiyesinde
vakfn hi kimse tarafndan tayir ve tebdilinin sz konusu olamayaca belirtilirken:
alfe ve Suln ve melik ve vezr ve ve vlden sonra,
Mutesib de bu yasaa riayet etmesi gereken nemli idar yetkililer arasnda
saylmtr100. Bu kayt htisab kurumunun idar miri olan muhtesibin, Orhan Gznin
lmnden iki yl nce, varl vakfiye metinlerine yansyacak kadar nemli bir devlet
grevlisi konumuna ykseldiini ortaya koymaktadr.
Resim-7: Sultan Orhann 761/1360 tarihli Bursa mret Vakfiyesinde, vakf iptalden men edilen
devlet yetkililerinin arasnda Mutesibin de zikredildii satrlar.
Trk ve slm Eserleri Mzesi (TEM), Env. nr.: 2188, vr. 8a, st. 7-11.
Orhan Gz devrinde Bursada faaliyete geirilen htisab kurumunun, olu Murad

Hdvendigr ve torunu Yldrm Byezd devirlerinde de yrrlkte olduunu gsteren
ada kaynak ve belgelere rastlanmaktadr. Gz Hdvendigrn, babasnn 761/1360
tarihli vakfiyesi ile ayn ablon zerine ina ettirdii 787/1385 tarihli Kaplca mret
Vakfiyesinde, bir nceki vakfiyedekine benzer ekilde, vakfn hkmn iptalden men edilen
yneticiler: alfe ve melik ve vezr ve ve mutesib eklinde
sralanmtr101. Ayrca vakfiyenin sonunda isimleri zikredilen 39 ahid arasnda:
Al bin smal el-Mutesb eklinde Muhtesibin ismi de yer
almaktadr102. Gz Hdvendigrn Bursa/Kaplcadaki vakflar adna dzenlenen bu
vakfiyede ad geen smal olu Alnin, o dnemde Bursa ehrinin muhtesibi olup, 60 yl
100
Kr. a.g.b., vr. 8a, st. 7-8. Vakfiyenin Trke tercmesindeki bu ifadeler, 25 yl sonra tamamen ayn
formatta dzenlenmi olan I. Muradn Kaplca mret Vakfiyesinde de benzer ifadelerle tekrar edilmi
olduundan, bu ksmn vakfiyenin orijinal Arapa metninde de yer aldna phe yoktur.
101
BOA, MAD, nr.: 162/5, st. 45-46.
102
Kr. BOA, MAD, nr.: 162/5, sra: 26. Vakfiyede ilgin birer veri olarak Ahmed vu adnda bir Nevvbn,
esnaftan ac brhm bin asan adl bir Bezzzn ve Al bin Bekir adl dnemin Bursa Nyibinin de
ahidler arasnda zikredildii grlmektedir.
226
JTS / TUBA 43 2015
akn bir sredir Bursada mevcut ve yrrlkte olan htisab kurumunun o anki temsilcisi
konumunda bulunduu anlalmaktadr.
Resim-8: Murad Hdvendigrn 787/1385te babasnn vakfiyesi ile ayn formatta dzenlettii
Kaplca mret Vakfiyesinde, vakfn artlarna tm idar yetkililerle birlikte Mutesibin de uymas
gerektiini bildirdii ksm. Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Maliye Defterleri, nr.: 162/5.
Yldrm Byezd dnemi devlet adamlarndan Paa Aa bin Hoca Paa adna 23 Recep 803/9
Mart 1401de Kenzl-Kber adnda bir siyasetnme yazm olan eyh-olu Mustafa, Nebev
bir Hadise dayanarak; kyamet gnnde ikisi atee, biri cennete girecek olan kad snflarn
tantrken, bunlardan cehennemlik olduu bildirilen ikinci snf kadlarn medrese, imaret ve
dkknlara rvet yoluyla adam tayin etmeye alan, esnaf snflarna Nar konusunda eit
davranmayan kadlar olduunu belirterek, bu durumun Mutesibin iini zorlatrdn u
ifadelerle dile getirmitir:
Mescidleri ve medreseleri ve nihlar ve dkknlar illetler-ile ve
aralarla ve rivetlerile ve idmetlerile n-ehl kimselere ve mstekileye erzn
lur ve dn ehline taviyyet itmez ve Mutesib iini mhmel or ve neBillh, eger kendn furun ve ab dkkn ve bn-nesi ve bezir-nesi
veyd dkkndr ve balla sermye virp ortalam ola, anlaru
sebebiyle Nara bamaya, bel-ki eksk Nar virmege meyeln ola103
eyh-olu Mustafann bu kayd; Bursada htisab, Bc ve Narha ilikin ilemlerin Orhan Gz

ve Murad Hdvendigr dnemlerinde olduu gibi, gittike gelierek Yldrm Byezd
dneminde de devam ettiine k tutmaktadr. Narhn herkese belirtilen oranda ve eit
miktarda uygulanmasnn nemine dikkati eken mellif, o tarihlerde Bursa ve dier
Osmanl ehirlerinde yaygn olan esnaf gruplar arasnda; frn, kasap, sabunhne, bezirhne
ve bakkal dkknlarnn da mevcut bulunduuna iaret etmitir104.
103
eyh-olu Mustafa, a.g.e., vr. 111a-111b, st. 8-4.
104
Bc ve Narhla ilgili uygulamann Fetret devrinde de srd, Ms elebinin Zl-kade 804/Haziran 1402
tarihinde Amed adl birine verdii bir berattaki: Nyib, ane ve bcc evi ine gelmiya ve zamet
virmiya. cmlesinden aka anlalr. Kr. Mecma, Sleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr.: 280, vr. 280b.
227
JTS / TUBA 43 2015
Sonu:
slm tarihinde Hz. Muhammed (s.a.v.) dneminden beri varln srdren htisab
messesesi, Anadolu Seluklularndan sonra tarih sahnesine kan Osmanllarda kurucu
hkmdar Osman Gz zamannda konulan, pazar esnafndan her yk bana iki aa alnmas
esasna dayal Bc nnu ile balam; olu Orhan Gznin 722/1322de byk bir ticaret
ehri olan Bursay fethi ve buray bakent haline getirmesi sonucu kard ilk yazl nnnme ile, umumiyetle nceki Bc bedeli korunmakla birlikte daha da geniletilip
sistemletirilerek resm bir stat kazanmtr. imdiye kadar varl hi kimse tarafndan
bilinmeyen Orhan Gz tisb nn-nmesinin gnmze ulaan yegne suretinin analizi,
Osman Gznin basit bir tarzda kard Bc nnuna ilveten bu ilk Osmanl ticar
kanununun, iletme ve kalite standartlarna ynelik basit baz hkmleri de ierdiini
ortaya koymaktadr.
Dolaysyla ilk kez Osman Gz devrinde temelleri atlan, Orhan Gz dneminde Bursann
fethinden ve saltanat makarr haline getirilmesinden sonra, yazl kanunlarn ihdas ile tam
teekkll bir kurum halini alan ve Murad Hdvendigr ve Yldrm Byezdin saltanatlar
dneminde daha da gelierek olduka mull ve kapsaml bir zemine oturtulan tisb
messesesi ve Bc/Nar sistemi, hi phesiz elebi Sultan Mehmed ve II. Murad
dnemlerinde Osmanl corafyasnn genilemesi, ticar ynden daha ok gelimesi ve devlet
sisteminin gitgide olgunlua erimesine paralel olarak daha mkemmele doru bir ilerleme
kaydetmi ve bugn II. Byezdin Bursa tisb nn-nmesindeki atflardan hakknda azok bilgi edinebildiimiz Ftih Sultan Mehmed devri ile II. Byezd ve Yavuz Sultan Selim
dnemi tisb nn-nmelerinin temelini tekil etmitir105.
105
tisb nn-nmelerindeki devamllk geleneinin tipik bir yansmas olarak, Yavuz Sultan Selim tahta
knca 15 Safer 918/2 Mays 1512de Bursa hkimine u hkm gnderip, babas Sultan II. Byezd
zamannda Bursada yrrlkte olan tm htisab kanunlarnn kendi saltanat zamannda da geerli
olduunu iln etmitir:
A-i utl-mslimn, evl-y vltil-muvaidn, madenil-fal vel-yan, vris-i ulmil-enbiy-i velmrseln Mevln el-kim bi-marse-i Bursa , tev-i ref-i hmyn vl olca malm ola ki;
Bundan adem anda olan tisba mteall ve ayr[] ular in dvetis-seln, umdetl-avn, llullhi
fl-aran Suln babam zamnnda kmler virilmi idi. mdi, buyurdum ki ol kmleri
muarrer bilb, mcebince amel idb icr itdresiz. yle bilsiz, bir drl itmeyesiz; vech-i memr zere amel
idb almet-i erfe itimd lasz.
Bursa eriyye Sicilleri, D. nr.: A.20, vr. 163a/1525. Bu hkmn ilnndan bir yl sonra, 919/1513
tarihli Bursa eriyye Sicil Defterine bir bor-keflet meselesi dolaysyla drlen dier bir sicil kaydnda:
l Bursa ehrinin mutesibi ifadesiyle, zamann Bursa muhtesibinin
Muammed eleb bin Ysuf olduuna iaret edildii ve ayrca bir baka muhtesib olan
Mutesib urm bin Mevln Yabun da kefiller ksmnda adnn getii
dikkati ekmektedir. Kr. Bursa eriyye Sicilleri, D. nr.: A.23, vr. 1632-a/1528.
228
JTS / TUBA 43 2015
106
106
229
JTS / TUBA 43 2015
230
JTS / TUBA 43 2015
RET-
NN-NME- ORN BEG

-be Serhu1.
Mutesib her ayda bir ehl-i irfete nar virb, her narda ikier aasn ala ve
her ie mutesib dali vardur, utub andan gele.
2.
Ve gendm atandan imlde nm aa ala.
3.
Ve ua imlinden be aa ala.
4.
Ve dbdan, imlinden ikier aa ala.
5.
Ve boazlanan oyundan ve keiden drdine bir aa ala ve cnavardan da kelik.
6.
Ve her ayda ulalaru tezghlarndan arnlarn devrb birer aasn ala.
7.
Ve arb atandan kilinderler mhrleyb ikier aasn ala, eksk atanu

andan gele.
8.
Ve dkknlaru her ayda iki aasn ala.
9.
Ve ulm aldu zamnda ulm bana bir aa ala.
10. Ve ur bal ykinden ikier aa ala.

11. Ve urn ve aly ve bar ve tmr ykinden ve her ne gelrse her ameleden
ikier aa ala.
12. Ve alyc kem alylasa mutesib andan gele.
13. Ve kiremd ve lmek ve an ve kerpc ve tla dzenden her oc bana ikier
aasn ala.
14. Ve ar ykinden bir aa ala.
15. Ve bez ve kebe atlsa arn in bir aasn ala.
16. Ve aznda aynayan yan in her azndan bir aa ala.
17. Ve derzler ve baclar ve lclar ve alllar ve bnclar ve aznclar ve
demrciler ve nal-bandlar ve destciler ve serrclar ve yancuclar ve dlgerler ve
uaclar ve nclar ve abclar ve ekmekciler ve rekciler ve ilcclar ve alvclar
ve bnclar ve bezciler ve semerciler ve palnclar ve eriler ve igneciler ve
tarclar ve azzzlar ve arrflar ve bzclar, bu cmleye mutesib dal ider.
231
JTS / TUBA 43 2015
18. Ve penbe ve ketn atandan lidre bana bir manr sifec ala.
19. Ve ammmlar ss ola ve ovu uy da ola ve dellkleri st lk ola. Ustralar
keskn ola ve fotalar pk ola ve nurlar fota pk yuyalar.
20. Ve her bstn aldu vatn ikier aasn ala.
21. Ve bu cmlei gzedb andan gele107.
107
Kitb- nn-nme, Sleymaniye Ktp. Galata Mevlevhnesi, nr.: 215/1, vr. 19b, st. 4-18.
232
JTS / TUBA 43 2015
Resim-9: Orhan Gznin Bursada kard ilk htisab Kanunnmesi.

ret-i nn-nme-i Orn Beg -be Serhu-, Kitb- nn-nme, Sleymaniye Ktp.
Galata Mevlevhnesi, nr.: 215/1, vr. 19b, st. 4-18.
233
JTS / TUBA 43 2015
Kaynaklar
Ariv Belgeleri:
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Tapu Tahrr Defteri (TTD), nr.: 438.
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Mliye Defterleri (MAD), nr.: 162/5.
Bursa eriyye Sicilleri, Defter nr.: A.20/1525.
Bursa eriyye Sicilleri, Defter nr.: A.23/1528.
alca Mlk-nmesi, 1 Ramazan 700/15 Mays 1301 tarihli beratn fotokopisi.
Der-Beyn- nn-nme-i Osmn, Arnavutluk Devlet Arivi. Belgeler, 143, belge nr.: 127.
nn-nme-i tisb- Bursa, Topkap Saray Mzesi Ktphnesi (TSMK), Revan, nr.: 1935.
I. Muradn Aynarozda verdii evvl 788/Kasm 1386 tarihli orijinal berat, 1997 ylnda Selnikte
dzenlenen Aynaroz Hazneleri Sergisinden.
Orhan Gz Bursa mret Vakfiyesi, Trk ve slm Eserleri Mzesi (TEM), Env. nr.: 2188.
ret-i nn-nme-i Orn Beg, Sleymaniye Ktp. Galata Mevlevhnesi, nr.: 215/1, vr. 19b, st.
4-18.
Topkap Saray Mzesi Arivi (TSMA), nr.: E. 10789.
Topkap Saray Mzesi Arivi (TSMA), Sinan Paa, nr.: 155.
Vakflar Genel Mdrl Arivi (VGMA), nr.: D. 732/59, s. 74-75.
Yldrm Byezd Bursa mret Vakfiyesi, Trk ve slm Eserleri Mzesi (TEM), Env nr.: 2203.
Kaynak Kitaplar ve Aratrmalar:
Abdlhayy el-Kettn, Niml-kmetin-Nebeviyye (I-II), I, Drl-Kitbil-Arab, Beyrut
1971.
Ahmed Fakih, Kitbu Evf- Mescidi-erfe, haz.: Hasibe Mazolu, TDK Yaynlar, Ankara
1974.
l Beg, Tevr-i l-i Os mndan Paa-zde Tri, Matbaa-i mire, stanbul 1332.
Aryrk, M. Ylmaz, Kanunname-i htisab- Bursa, TSE Yaynlar, Ankara 1995.
k Paa-zde, Tevr-i l-i Os mn, Bodleian Library MS Or. Oct.: 2448.
Bosnal Koca Ninc Hseyin Efendi, Bedyiul-Veyi (I-II), I, nr. A. S. Tveritinovoy,
Moskova 1961.
Eflk, emseddn Ahmed el-, Menbl-rifn, I-II, haz.: Tahsin Yazc, TTK Yaynlar,
234
JTS / TUBA 43 2015
Ankara 1980.
Hinz, Walter, slmda l Sistemleri, ev.: Acar Sevim, M Fen Edebiyat Fakltesi Yaynlar,
stanbul 1990.
bn Abdil-Berr, el-stib f Marifetil-Ab (I-IV), IV, Kahire 1328.
nalck, Halil, Osmanl mparatorluunun Sosyal ve Ekonomik Tarihi, stanbul 1987.
Mecma, Sleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr.: 280.
Meril, Erdoan, Trkiye Seluklularnda Meslekler, TTK, Ankara 2000.
Kgarl Mahmud, Dvn Lutit-Trk, Millet Ktp. Ali Emr, Arab, nr.: 4189.
Kavak, Yusuf Ziya, Hisbe Tekilt, Ankara 1975.
Kaygusuz Abdal, Dell-i Bdel ve Defter-i n ve Srr- dn ve ayl-i Ndn, BB Atatrk
Kitapl, Yz. nr.: K. 0606.
________
Dell-i Bdel ve Defter-i n ve Srr- dn ve ayl-i Ndn, BB Atatrk Kitapl,

Yz. nr.: K. 0167.
________Velyet-nme, BB Atatrk Kitapl, Yz. nr.: K. 0723.
Kazc, Ziya, Osmanllarda htisab Messesesi, Zafer Matbaas, stanbul 1987.

Kitb- nn-nme, Sleymaniye Ktp. Galata Mevlevhnesi, nr.: 215/1, vr. 7b-20a.
Muslihuddn Mustaf el-Ankarav, Risle-i Ul-i Dn, ktphanemizdeki yazma nsha (16
varak).
Ner, Mehmed, hnnm: Die Altosmanische Chronik des Mevln Meemmed Neschr, Band I, T.
Menzel nsh., ed. F. Taeschner, Leipzig 1951.
________
Kitb- Cihn-nm, (I-II), I, nr. F. Reit Unat - M. Altay Kymen, TTK Yaynlar,
Ankara 1947.
emseddn Sm, ms- Trk (I-II), II, Der-Sadet kdm Matbaas, stanbul 1318.
eyholu Mustafa, Kenzl-Kber ve Meekkl-Ulem, Yap Kredi Sermet ifter Ar. Ktp., nr.:
Y-1087.
Uzunaa, mer, Seluklu Anadolusunda Beslenme ve Yemek Kltr, Kitabevi Yaynlar,
stanbul 2015.
Ycel, Yaar - Pulaha, Selmi, I. Selim Knn-nmeleri, Ankara, TTK Yaynlar 1995.
Aratrmalar-ncelemeler:
Barkan, . Ltfi, XV. Asrn Sonunda Baz Byk ehirlerde Eya ve Yiyecek Fiyatlarnn
Tesbit ve Teftii Hususlarn Tanzim Eden Kanunlar, I, Kanunnme-i htisab-
stanbul-el-Mahrsa, Tarih Vesikalar, I/5 (ubat 1942), s. 326-340.
235
JTS / TUBA 43 2015
________XV.
Asrn Sonunda Baz Byk ehirlerde Eya ve Yiyecek Fiyatlarnn Tesbit ve

Teftii Hususlarn Tanzim Eden Kanunlar, II, Kanunnme-i htisab- Bursa (1502),
Tarih Vesikalar, II/7 (Haziran 1942), s. 15-40.
________XV.
Asrn Sonunda Baz Byk ehirlerde Eya ve Yiyecek Fiyatlarnn Tesbit ve

Teftii Hususlarn Tanzim Eden Kanunlar, III, Suret-i Kanunnme-i htisab- Edirne
(907), Tarih Vesikalar, II/9 (Birinci Terin 1942), s. 168-177.
Bilgin, Beyza, slmda Muhtesiplik ve Eitim Ynnden Deeri, A FD, XIX, Ankara 1973,
s. 117-122.
nalck, Halil, Introduction to Ottoman Metrology, Turcica, XV, Louvain 1983, s. 311-348.
Kraelitz, F. von, lk Os mnlu Pdihlarn dr tmi Oldular Ba Bertlar, TOEM,
V/28, Tern-i Evvel 1330, s. 242-250.
Ylmaz, Hakan, Bursa Fethine Ynelik Yeni Yaklamlar ve Bursann Gerek Fetih Tarihi,
ehir & Toplum Dergisi, Marmara Belediyeler Birlii Kltr Yaynlar sreli yayn, sy.:
II/Haziran 2015, s. 61-73.
236
JTS / TUBA 43 2015

Uploaded by

Document Information

Description:

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Description:

Copyright:

Available Formats

Uploaded by

Description:

Copyright:

Available Formats

JOURNAL OF TURKISH STUDIES

TRKLK BLGS ARATIRMALARI

FESTSCHRIFT IN HONOR OF YUSUF OUZOLU

Editorial Board - Tahrir Heyeti

Consulting Editors - Yardmc Yaz Kurulu