HET MOOISTE AMSTERDAMSE WOORD:
Beschuitlul, linkmiegel en bijgoochem

PAUL ARNOLDUSSEN

Beschuitlul (veertien procent), linkmiegel (ook veertien, maar twee stemmen minder) en bijgoochem (twaalf procent) zijn de winnaars van de zesde ronde - schelden - in onze strijd om het mooiste Amsterdamse woord. Meer deelnemers dan ooit: er werden ruim 1400 stemmen uitgebracht.

De zevende ronde biedt woorden rond De misdaad. Te beginnen met rus, dat volgens Enno Endt in zijn Bargoens woordenboek is afgeleid van rechercheur. Een vrij recent woord, waarschijnlijk dook het voor het eerst op in De Jordaan van Israël Querido. Dat het nog wel leeft, blijkt uit de mooie televisieserie Russen die de KRO produceerde met de overtuigende Hans Dagelet als chef Henk van der Scheur.

Befgajes, de rechterlijke macht, verwijst uiteraard naar het befje dat rechters dragen. Gajes, slecht volk, komt uit het Hebreeuws, volgens de ene verklaring is het afgeleid van gojjiem. De niet-joden dus, volgens een andere van gajies, soldaten.

Juut komt waarschijnlijk uit een anoniem kinderliedje: 'Juut juut juut, daar komt 'n smeris aan, op een hobbelpaard door de Kalverstraat.' Sportcommentator Jack van Gelder in Het Parool: ''Altijd op straat voetballen, op een grasveldje waar het niet mocht, en als de politie kwam, dan riep iemand 'juut' en was het rennen. Maar eerst de bal in een bosje verstoppen, want sommige bewoners prikten je bal lek met een mes. Als je dat nu aan je kinderen vertelt, denken ze: het lijkt wel Swiebertje en Bromsnor, maar zo was het.''

Een fietsendief werd wel een zwijntjesjager genoemd. Het was waarschijnlijk te goedmoedig om te blijven gebruiken in tijden dat fietsen stelen een plaag werd. Het woord 'zwijnenjacht' in de betekenis van fietsen stelen dook waarschijnlijk in 1906 voor het eerst in geschreven vorm op. Neerlandicus F.A. Stoett (Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden) ziet verband met het Hebreeuwse hashiweinu (= voer ons terug) of hascheweine halchen, weglopen. Volgens hem bestond er ook het woord sjewijn voor fiets en hij kent dan ook de swijnrijder, fietsrijder, en de zwijnenverhuurder.

Naggen kan eigenlijk niet zonder dalven, naggen en dalven zijn dubieuze praktijken in het Amsterdamse politiekorps. Maar ja, twee woorden kunnen nu eenmaal niet Amsterdams mooiste woord zijn. Dalven was oorspronkelijk bedelen (dalvoin is arm in het Jiddisch), naggen is de afkorting van normafwijkend gedrag en kwam in de jaren tachtig in zwang. Inzender van het woord was Henk Laarman die als kanttekening plaatst: ''Ze zaten toen niet zoveel op de fiets, maar de fietstassen van sommige dienders heetten in die tijd 'bietstassen'.''

De penoze, de onderwereld, komt van parnosoh, beroep in het Hebreeuws.

Een gannef is een dief (Hebreeuws: ganob). Je hoort het woord niet vaak meer. Gelukkig hebben we enfant terrible Bernadette de Wit in deze stad, die reageert op een column van kersvers wethouder Lodewijk Asscher: 'Het straatbeeld zal in 2020 bestaan uit mesjoggene sjikses in zwarte tenten, miesponums met baard en soepjurk à la Mohammed Bouyeri en er komt nog veel meer stennes over westerse burgerrechten als de vrijheid van meningsuiting. In buurten komt er nog meer heibel, veroorzaakt door nog meer gannef, tot ongenoegen van de moderne moslims en de rest van de misjpoge.'

Behalve de rus en de juut hebben we ook nog kallebak, kasie, blauwpijper, stoomkasie, koperlap, krauter, latkip, tuut en poedel om maar een greep te doen, allemaal: politiemensen. Maar we kunnen ze niet allemaal kandidaat stellen. Wel doet de smeris nog mee (sjemiera is toezicht en wacht in het Hebreeuws), althans in de vorm van de knolsmeris, de politieagent te paard. In 1920 al gebruikt door het Algemeen Handelsblad.

Okketaaien is vooral opgevoerd vanwege de klankschoonheid. En vanwege de toelichting van Enno Endt in zijn Bargoens woordenboek. 'Door middel van een handigheidje te weinig geld teruggeven bij het afrekenen: o.a. mogelijk doordat men aan de binnenkant van een vingerring een kwartje heeft vastgesoldeerd, dat zich voor de debiteur vertoont tussen het op de hand uitgetelde wisselgeld als daartoe behorend, maar dat daarna niet mede overgedragen wordt. (…) Wellicht verbasterd uit de knikkerterm onke daai, resterende knikker.

Pekaan (ook piekaan of bekaan) betekent te pakken, beet, in de praktijk: gearresteerd. (Endt: Jiddisch: kaan, hier ter plaatse). Stoett wijst op bakkeran of bak an voor gesnapt.

Mazematte(n) is gestolen goed, in de verte ook uit het Hebreeuws (mas is opstapeling van goederen). Oorspronkelijk betekende het overigens gewoon handel. H. Beem noemt in zijn boek Jerosche de uitdrukking: Massematten e ssof, achiele tof. De handel is slecht, het eten goed.

Bajes is een Amsterdams woord omdat we besloten hadden dat Jiddisch Amsterdams is. Bajes is ironie, want baït, beth is huis. En bajes rijmt aangenaam op gajes. De Osdorp Posse: 'Schorem moet naar de bajes, da's een grote teil met gajes.'

In het kerstnummer van Elsevier vorig jaar publiceerde redacteur Gerlof Leistra een Boeven ABC, waarin we stuitten op de boefjesbank, waarmee de Amsterdamse politie de databanken met draaideurcriminelen aanduidt.

Gappen komt van chapai, grijpen in het Jiddisch. Gappen is lang zo erg niet als jatten. Je kunt een euro gappen maar geen tienduizend euro. Conny van den Bosch, op tekst van Herman Pieter de Boer:

Ik denk nog vaak aan kleine Sjaak

Groot in 't kattenkwaad

Vlug als kwik, de held, de schrik

Van de buurt en onze straat

Spijbelaar, altijd klaar

Voor 't gappen van een koek

Een ruit kapot, dat was een schot

Van Sjakie van de hoek.



Jatteneur is verwant aan jatten, (Hebreeuws: jat, hand), maar jatteneur is toch mooier, vindt ook inzender Clemens Polvliet. In de schrijftaal zijn er nauwelijks sporen van. Van jatten wel natuurlijk. En dan denken ze in Tilburg dat het van hun is. Eind 2005 werd het Woordenboek van de Brabantse dialecten afgerond: 34 delen, 11.000 bladzijden, samen een meter dik. En daarin treffen we zo waar het woord jatten aan. Boks (broek), schrikboks (lafaard) en menneke mogen ze houden, van jatten blijven ze af. Jatteneurs!




Luister naar Frits Schaefer voor de juiste uitspraak.

Aan u het woord.

Terug naar de poll

© Het Parool, 15-04-2006

HET MOOISTE AMSTERDAMSE WOORD

terug | naar boven