Armenios

De Biquipedia
Ir ta: navego, busca
Armenios
Հայեր
OdadjianInfamousBrd.jpgMesrop1776t.jpgGarry Kasparov, New York City, 2003.jpg
Shavo Odadjian · Mesrob Mashtots · Gari Kaspárov
Población total
8-10 millons
Rechions con comunidatz importants
Flag of Armenia.svg Armenia 3.215.800
Flag of Russia.svg Rusia 1.130.491
Flag of Iran.svg Irán 200.000-500.000
Flag of Argentina.svg Archentina 130.000
Flag of Uruguay.svg Uruguai 19.000
Flag of Cyprus.svg Chipre 3.000
Idiomas
Armenio
Relichión
Cristianismo

Os armenios son un pueblo que parla una luenga indoeuropea (l'armenio) y aislata y son cristians. Son orichinarios d'arias d'Orient Meyo entre Anatolia Oriental, o Caucas y os lacos Van y Urmia (encara que o numero d'armenios en a diaspora siga mayor que os armenios residents en l'Armenia historica). A luenga que parlan no ye faciment clasificable en garra branca d'as luengas indoeuropeas. A forma de cristianismo que siguen ye actualment propia d'os armenios. A identidat armenia en a diaspora se manifiesta millor por mantener a relichión cristiana propia que por mantener a luenga. Encara que tiengan un estato propio, Armenia, esta representa d'alto u baixo o 10% de l'aria que ocupaban historicament, car en l'atro 90 % fuoron forachitatos u exterminatos por os kurdos locals y por o gubierno turco en o conoixito como chenocidio armenio. En o pasato os armenios controlaban o comercio d'a seda entre Orient y Occident.

Modo de vida tradicional[editar | editar código]

O modo de vida tradicional ye sedentario y agricola. L'agricultura tipica d'os armenios ye una agricultura de montanya. Os armenios han destacato en Orient Meyo como viticultors.

Dende fa sieglos en a diaspora os armenios han destacato como hombres de negocios.

Historia[editar | editar código]

Etnochenesi[editar | editar código]

A etnochenesi armenia ye antiga y con muitos puntos escuros y sin de documentación. D'alcuerdo con Herodoto os armenios descienden de Frichios que s'establioron en a zona de l'antigo reino d'Urartu. En refirme d'esto bells lingüistas han feito notar o pareixito de l'armenio con atras luengas indoeuropeas aislatas orichinarias d'os Balcans (tracio, daco, griego, albanés, etz...) ditas paleobalcanicas.

Entre persans y romans[editar | editar código]

Armenia en o sieglo IV

Armenia encomenzó a cayer baixo influencia d'os romans en l'anyo 66 aC dimpués d'a Batalla de Tigranocerta y la derrota final de Mitriades VI de Ponto. Marco Antonio invadió y derrotó lo Reino d'Armenia en l'anyo 34 aC, pero los romans perdioron a hechemonía mientres a guerra civil d'os anyos 32 aC y 30 aC. En l'anyo 20 o emperador César Augusto negoció con os Arsacidas que Armenia esdevenise un estato-tampón entre o Imperio Román y o Imperio Parto. Como estato-tampón Armenia estió scenario de luitas entre gubernants y usurpadors contraposaus a qui refirmaban u bien os romans y u bien os partos.

O Imperio Parto plegó a imposar una dinastía Arsacida en o Reino d'Armenia. En l'anyo 113 o emperador Trachán marchó ta lo Reino d'Armenia pa tornar a posar-ie un rei client. En agosto de 114 Trachán prenió Arsamosata y s'anexionó Armenia como provincia romana en o contexto d'una politica exterior de conquiestas en orient y exitosas campanyas contra o Imperio Parto. Manimenos a la muerte de Trachán os partos fuoron recuperando influencia porque Hadrián preferiba mantener unas mugas bien defendibles y renunció a belunas d'as conquiestas de Trachán en territorio parto.

Armenia tamién estió un estato tampón entre o Imperio Román y o Imperio Persán Sasanida. O reino d'Armenia prenió a relichión cristiana como oficial baixo Terdat III, a principios d'o sieglo IV, enantes que o Imperio Román, y se diz que Armenia estió o primer estato cristián, (feito que discuten os sirians y asirians cristians).

En o "Libro d'el Trasoro" mencionan Hermjnja en relación con a vida d'os apóstols y evanchelistas en o capitol 68:

E fue soterrado en una çibdat en Hermjinja que na nombre de Criton.

En l'anyo 390 o Imperio Román y o Imperio Persán Sasanida se repartioron Armenia. En a parte persa (Persarmenia) os sasanidas preboron d'imposar o mazdeísmo, pero os armenios se rebeloron y en l'anyo 484 lis reconoixioron a libertat relichiosa.

Como resultato de no aceptar o concilio de Calcedonia de l'anyo 451 os cristians armenios se decidioron por o monofisismo chunto con os echipcians, os sirians, os cheorchians y os albans caucasians (de l'aria de l'actual Azerbaichán). A primera ilesia Armenia yera común con os cheorchians y os albans, que participioron en o concilio de Dwin en l'anyo 555.

A división d'o territorio habitato por os armenios entre o Imperio Román d'Orient y o Imperio Persán Sasanida estió un antecedent d'a deseparación d'os armenios entre o Imperio Otomán y o Imperio Persán Sefevida y dimpués d'a deseparación entre os armenios entre o Imperio Otomán y o Imperio Ruso. Totz estos periodos de división politica creyoron una Armenia Occidental y una Armenia Oriental.

Entre arabes y bizantins[editar | editar código]

Heraclio, emperador bizantín d'orichen armenio

En l'anyo 661 os armenios aceptoron a tutela d'os arabo-musulmans, que alavez respetaban lur libertat de culto. Enta l'anyo 700 existiba una provincia d'Armenia dentro d'o califato musulmán administrata que duró dica o sieglo IX y que yera administrata por os arabes (con episodios de revueltas y recuperación d'o poder por os armenios).

En l'anyo 884 a cabeza d'a familia de Bagratuni se fació reconoixer rei d'Armenia con o nombre d'Achot I por o califa y por Costantinoble. A suya dinastía gubernó en un reino que teneba como nuclio l'aria entre Kars y o laco Seván, (a lo sud i heba atro reino armenio Vaspurakán). Os armenios conoixioron un tiempo d'autogubierno y progreso economico y cultural.

Alavez tamién i heba armenios en o Imperio Bizantín, en la dita Armenia Menor, (que perteneixeba dende fa muito a lo Imperio Román d'Orient y ye l'antecedent d'a desapareixita "Armenia Otomana") a l'ueste d'o Eufrates. En o "Libro del Trasoro" mencionan a l'Armenia d'o Eufrates como Erminea:

Por aquel logar corre el rio de Eufrates, qui corre por Ermjnea, e mueue del ...

Os bizantíns i reclutaban soltatos, por eixemplo lo celebre Polieucto, y a vegatas deportaban armenios de l'Armenia Menor, on plegaban armenios provinients de zonas musulmanas. Dende meyatos d'o sieglo IX dica principios d'o sieglo IX en Costantinoble i habió 10 emperadors d'orichen armenio como Basilio II. Ixos emperadors se refimoron en os armenios pero os suyos succesors, en a decada de 1020 luitoron contra ellos y en deportoron muitos ta Cilicia. A desaparición d'o poder armenio fació que os turquemans podesen entrar dimpués con facilidat en Anatolia oriental y que los bizantins perdesen a mayor parte d'Anatolia dimpués d'a Batalla de Manzikert.

Os armenios invaditos por os turquemans[editar | editar código]

Os turquemans plegoron dirichitos por os selchucidas y arrasoron Armenia a meyatos d'o sieglo XI, instalando-sen-ie como sobirans. Dende 1220 os turquemans estioron sozmesos a los mongols. En ixos tiempos d'invasions de turquemans y mongols l'agricultura de montanya d'os armenios y atros pueblos d'a zona retrocedió y progresó o modo de vida d'os pastors nomadas turquemans y kurdos. Muitos armenios emigroron ta Cilicia y Crimea. As campanyas de Tamerlán en 1387-1402 tornoron a debastar a zona. Tota Armenia fue sozmesa los turquemans Kara Koyunlu primero y Ak Koyunlu dimpués.

En ixos tiempos os cruzatos s'establioron en Antioquía y Edesa y aduyoron a los armenios de Cilicia a resistir a los bizantins. Se creyó o reino d'Armenia-Cilicia u d'Armenia la Chica. A clase dirichent armenia prenió os costumbres d'a nobleza franca, con a que teneban ligallos matrimonials. As autoridatz relichiosas armenias negocioron con Roma a unión y en o sieglo XIII a ilesia armenia reconoixió l'autoridat de Roma. O catholicos se refuchió en Edesa y dimpués en Sis. Os armenios de Cilicia yeran aliatos tanto d'os cruzatos como d'os mongols, y un armenio d'ixos tiempos Haitón de Korykos, escribió un celebre libro en francés que fue tradueito a l'aragonés: "La Flor de las Ystorias d'Orient" on s'exposan muitos datos sobre a cheografía y historia medieval d'Orient Meyo y Asia Central. O reino d'Armenia la Chica u Armenia-Cilicia fue conquiesto por os mamelucos d'Echipto y s'esboldregó en 1475. En o sieglo XV a val meya de l'Araxes esvebinió de nuevo o centro politico d'os armenios. Dende 1441 un nuevo catholicos establió a suya seu Echmazdín con primacía sobre en Sis, desfendo-se de tot o ligallo con Roma.

Os armenios sozmesos a los otomans y safavidas[editar | editar código]

En o sieglo XVI as guerras entre o Imperio Otomán y o Imperio Persa Safavida debastoron de nuevo Armenia. O tractato d'Amasía (1555) deixó buena parte d'Armenia en o Imperio Otomán. Quan tornó a haber-ie a guerra o Xah Abbas contratacó en 1603 prenendo Armenia oriental y deportó muitos Armenios ta Ispahán, on con o tiempo creyoron una ciudat dita Nueva Chulfa. Armenia tenió dimpués una relativa estabilidat. En o Karabakh, un bastión de cultura armenia, os principes armenios d'a dinastía d'os Melik se declaroron autonomos y resistioron a los otomans, atra vegata en guerra con Persia entre 1720 y 1730. En ixos tiempos estió o clero armenio, con o catholicos de Echmazdín en a cabeza, qui exerció o papel de clase dirichent d'os armenios que no heban emigrato. En o interior d'o Imperio Otomán os armenios esdevinioron una Millet baixo responsabilidat d'o patriarca armenio de Costantinoble.

Os renaiximiento armenio en a diaspora[editar | editar código]

Entre os sieglos XV y XVI os comerciants armenios controloron o mercato d'a seda iraní, aproveitando que i heba tot un rete de colonias armenias, belunas creyatas en tiempos bizantins antigos, belatras de tiempos d'as invasions turquemanas més modernas. Bi heba armenios en Constantinoble, Tracia, Macedonia, Bulgaria, Transilvania, Lvov, Crimea, Venecia, Livorno, Chenova y Marsella. Os chulfianos de nueva chulfa tenioron un important papel en o comercio internacional, y tamién yeran muito activos en ixe comercio os d'a India (Madrás y Calcuta).

Esta burguesía armenia emigrata yera en contacto con os artisans armenios de Constantinoble y Anatolia Occidental, pero ignoraba a situación d'os campesins armenios que no heban emigrato, producindo-se una desachuste entre a diaspora y os armenios d'Armenia.

Os armenios en o zaguer sieglo d'o Imperio Otomán[editar | editar código]

A principios d'o sieglo XIX os armenios yeran unos 3 millons en o Imperio Otomán (a mayoría) y o Imperio Persa. Entre un 10% y un 15 % viviban fuera d'Armenia. Os campesins armenios se repartiban en una ampla zona dende Diyarbakir y Erzurum a l'ueste dica Ganya a l'ueste, y tamién en Cilicia. En ixa ampla zona conviviban con kurdos, turcos anatolians, azerís y cheorchians, y os armenios no yeran mayoritarios que en a rechión d'o laco Van.

A principios d'o sieglo XIX o Imperio Ruso conquirió a Persia os territorios a lo norte de l'Araxes, con l'aduya d'os armenios locals. En 1828 se firmó o tractato de Turlmenchai entre os imperios ruso y persa y permitió a 50.000 armenios de Persia que s'establisen en a rechión de Ereván, Nakhicheván y Karabakh. O tractato ruso-otomán d'Adrianopolis de 1829 concedeba a Rusia os districtos de Ajaltsije y Ajalkalaki, que provocó a emigración de quasi 100.000 armenios d'Anatolia oriental ta territorio d'o Imperio Ruso. Mientres tot o sieglo XIX continó ixe movimiento migratorio dende o Imperio Otomán, creyando-se una Armenia rusa u Armenia Oriental, cada vegata més diferent de l'Armenia Otomana u Armenia Occidental.

En l'Armenia Otomana a situación d'os campesins armenios continó degradando-se. Se creyó un cerclo vicioso: os armenios tendeban a emigrar y as autoridatz otomanas instalaban en l'Armenia historica musulmans refuchiatos d'o Caucas (Circasians, Nogais, Tartres), u d'os Balcans. Os equilibrios de poder tradicionals se creboron y nomadas kurdos se desplazoron ta o norte. Aumentó a emigración armenia ta Costantinoble. A principios d'a decada de 1860 os liberals consiguioron que a Millet fuese dotata d'una Constitución nacional. O patriarca esdevinió una especie de monarca constitucional rodeyato d'una asambleya esleita. Yeran tiempos de reformas, d'occidentalización y de plegata d'ideyas occidentals como o nacionalismo y o socialismo.

En a guerra ruso-otomana de 1877-1878 os exercitos rusos, mandatos por chenerals armenios s'apoderoron de Kars. En 1878 por o tractato de Berlín o imperio Otomán habió de ceder a Rusia Kars, Ardahán y Batum, territorios que teneban un tercio de población armenia. O tractato estipulaba amés as reformas que s'haberban de fer en as provincias habitatas por armenios, principalment pa "garantir lur seguridat debant d'os circasians y kurdos". Estas disposicions no fuoron aplicatas, y os otomans consideroron a qüestión armenia como una amenaza pa la muga oriental d'o imperio. En febrero de 1914 Rusia consiguió que as provincias en as que os otomans heban de lebar a cabo as reformas fuesen reagrupatas en dos rechions administrativas (Erzurum y Van), baixo control d'inspectors europeus.

Dos organizacions revolucionarias amaneixioron: o partito Henchak (més socialista) fundato en 1887 en Chinebra, y o partito Dashnak, fundato en 1890 en Tbilisi (més nacionalista). Feban una acción revolucionaria directa. En 1890 o Henchak provocó insurreccions en Anatolia Oriental y o soldán Abdul Hamid ordenó a intervención d'o exercito, y en particular d'os Hamidiye, a una caballería kurda aleccionata en o islamismo radical y o chenocidio de cristians. I habió dos anyatas de mortaleras (1894-1896) en as que d'alcuerdo con fuents armenias morioron 300.000 presonas y uns 100.000 armenios se refuchioron en Transcaucasia. En 1896 os dashnak facioron un atentato terrorista contra a seu d'a banca otomana de Costantinoble. O soldán suspendió a Constitución nacional d'a Millet y a comunidat armenia de Costantinoble sufrió represalias.

A burguesía armenia yera en contra d'os partitos revolucionarios, tanto en territorio otomán como en territorio ruso, on s'heban enriquito con o comercio y a industria. Os armenios estioron pioners en o desembolique petrolifero de Bakú, on se formó una clase obrera armenia. O partito Dashnak se radicalizó y entre 1905 y 1906 i habió enfrentamientos entre armenios y azerís en Bakú a atros puestos, esdevenindo una guerra civil que duró dica 1908. En 1908 os armenios de territorio otomán teneban esperanzas que o cambeyo de rechimen con a plegata d'os chóvens turcos lis milloraría a situación, pero os chóvens turcos yeran panturquistas y veyeban un periglo en a existencia d'os armenios, d'esta traza en 1909 os turcos facioron una mortalera d'armenios en Adana.

A Primera Guerra Mundial[editar | editar código]

Voluntarios armenios en o exercito francés d'a Primera Guerra Mundial

Os otomans encomenzoron os combates contra Rusia en a primera Guerra Mundial o 29 d'octubre de 1914. O scenario inicial d'os combates yera a rechión entre os lacos Van y Urmia y as poblacions locals se veyoron implicatas en a guerra, (armenios, asirians, kurdos). En abril de 1915 esclató una revuelta armenia en a rechión de Van. O gubierno otomán fació detencions masivas entre a elite armenia de Costantinoble (que fuoron asesinatos) y ordenando a deportación de totz os armenos d'Anatolia oriental. Os notables armenios locals fuoron detenitos y executatos. Os armenios que yeran en o exercito otomán tamién fuoron asesinatos. O exercito otomán, pero sobretot os kurdos incontrolatos, feban mortaleras d'hombres armenios y obligaban a marchar enta o sud a piet a las mullers y ninas, que de camín podeban estar raptatas, forzatas u morir de fambre u sete. Se calcula que as victimas estioron entre 600.000 y 800.000. En chulio plegoron 50.000 supervivients ta Halepo. Quan os rusos ocuporon Van podioron salvar-sen 300.000 armenios. En verano os armenios de Cilicia y d'o resto d'Anatolia fuoron deportatos enta Siria y Mosul y bi habió mortaleras de nuevo. As tropas otomanas reocuporon an y os armenios de Van se refuchioron en Trascaucasia, pero en setiembre os rusos recuperoron a zona y os musulmans estioron victimas de mortaleras como represalia.

En 1916 os rusos ocuporon Erzurum, Trebizonda y Erzincán, y as poblacions musulmanas locals quedoron diezmatas por a guerra. As hostilidatz cesoron en a practica entre agosto de 1916 y fins de 1917. En abril de 1917 as autoridatz rusas autorizoron a los refuchiatos a tornar ta Anatolia oriental. Uns 150.000 se reinstaloron en a rechión de Van, on podioron cullir una collita de trigo en verano.

Periodo d'entreguerras[editar | editar código]

Dimpués d'a revolución rusa de marzo de 1917 Trascaucasia s'autogubernaba. Os armenios de Trascaucasia creyoron una fuerza melitar propia y en octubre costituyoron en Tbilisi un Consello Nacional Armenio. Quan os bolcheviques prenioron o poder en Rusia, as autoridatz de Transcaucasia se negoron a cambear de rechimen y firmoron con o exercito otomán un armisticio en aviento de 1917. En ixe inte os armenios controlaban a zona entre Van y Erizcán. En chinero de 1918 s'establió una asambleya constituyent (seim) de Transcaucasia, que contaba con 112 miembros, 33 d'ellos armenios. En a Transcaucasia d'ixa epoca i heba profundas divisions os azerís yeran pro-otomans, os armenios anti-otomans y os cheorchians quereban a paz. Os otomans entre marzo y abril pasoron a la ofensiva y ocuporon tot o terreno entre Van y Kars, producindo-se refluxo d'armenios ta o noreste. En abril, a Seim proclamó a independencia de Transcaucasia, mientres os otomans abanzaban y yeran ya a man de Yerevan. En mayo Transcaucasia se disgregó con a proclamación d'a independencia de Cheorchia. Os armenios podioron aturar a los otomans en a batalla de Sardarabad, pero en chinio habioron de firmar en Batum un tractato en o se cedeban a los otomans a zona d'o ferrocarril entre Alexandropol y Chulfa y se veyeban obligatos a autorizar a las tropas otomanas poder cruzar territorio armenio pa acceder a Azerbaichán.

En chunio de 1918 os otomans ocuporon Azerbaichán y en agosto planteyoron a qüestión de Karabakh. Una asambleya local, con mayoría armenia refusó a unión con Azerbaichán, pero habió de zeder. Os otomans con l'armisticio de Mudros d'o 30 d'octubre de 1918 habioron de retirar-sen a las suyas mugas de 1914, mientres as fuerzas britanicas prenebas posicions en Transcaucasia.

Dimpués de desapareixer o periglo otomán plegó l'inte que os armenios s'enfrentasen con os suyos vicins. Os armenios luitaban contra os cheorchians a fins de 1918, y con meyación britanica os armenios y cheorchians se repartiron os territorios en baralla. Muitos armenios de Cheorchia emigroron a escape t'Armenia. A l'ueste os musulmans de Kars proclamoron en chinero de 1919 un gubierno provisional. Os britanicos intervinioron y tornoron l'administración de Kars a los armenios. A l'este en a baralla con os azerís, (a Guerra Armenio-Azerí), os britanicos establioron a principios de 1919 que Nakhicheban quedase en Armenia y Karabakh en Azerbaichán.

A situación d'Armenia alavez yera catastrofica: no i heba ni administración, ni capital, ni constitución. O partito dominant yera o Dashnak, y mandaban heroes de guerra. Os musulmans yeran quasi un tercio d'a población d'o país, y la mitat d'a población armenia yeran refuchiatos. I heba epidemias.

A qüestión d'as mugas d'Armenia se trató en a Conferencia de París de 1919. I habió dos delegacions armenias, una representaba a l'Armenia Otomana (y l'alto clero), y l'atra a l'Armenia liberata. As peticions fuoron chuzgatas como excesivas: Erzurum, acceso a la Mar Negra (y Mediterrania por Cilicia). Se prebó d'establir un mandato estato-unitense en Armenia pero o Senato d'Esttos Unitos refusó o mandato en mayo de 1920. O tractato de Sèvres d'agosto de 1920 reconoixeba a Armenia o dreito sobre una parte d'Anatolia oriental sin fixar as mugas, dixando o tema a l'arbitrache d'o president Woodrow Wilson. En noviembre de 1920 fuoron fixatas as mugas, pero os turcos ya heban pasato a la ofensiva y ya heban conquiesto tot o territorio reivindicato.

En chunio de 1920 os nacionalistas turcos levoron a cabo negociacions con os sovieticos. Os kemalistas pactoron con os sovieticos as mugas orientals de Turquía, y dimpués invadioron Armenia ocupando Kars en octubre y Alexandrópol en noviembre. En a agüerro d'ixe mesmo anyo o exercito royo sovietico plegó t'a muga d'Armenia, y os armenios, presionatos por os turcos habioron d'aceptar o dominio sovietico.

L'Armenia Sovietica[editar | editar código]

Cartel propagandistico d'os sovieticos liberando Armenia.
Gnome-searchtool.svg
Ta más detalles, veyer l'articlo Republica Socialista Sovietica d'Armeniaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

O 29 de noviembre de 1920 se proclamó a Republica Socialista Sovietica d'Armenia. O gubierno armenio presovietico firmó en aviento un tractato con Turquía por o que cedeban Kars y Nakhicheván. Mientres o exercito royo ocupaba Cheorchia, os Dashnak facioron que Armenia se rebelase entre febrero y abril de 1921. Armenia tornó a estar conquiesta por os comunistas sovieticos, ya de pa cutio, y o 2 d'abril de 1921 fue declarata a Republica Sovietica d'Armenia.

O tractato ruso-turco de Kars d'o 13 d'octubre de 1921 tamién fue firmato por a R.S.S d'Armenia y fixó as mugas entre Turquía y Armenia. Armenia perdió Kars y Igdir (o territorio entre l'Araxes y o Mont Ararat que fació parte d'o Imperio Persa dica 1828). Con a cesión d'Igdir Turquía teneba un corredor dica Nakhicheván, territorio cedito a Azerbaichán. Nagorno Karabakh no feguraba en o tractato pero poco dimpués fue atribuito a Azerbaichán y se creyó a rechión autónoma d'Alto Karabakh o 7 de chulio de 1923.

Como en atras republicas socialistas sovieticas (Ucraína, Kirguizistán, ecetra..) o periodo sovietico d'entreguerras trayó fambre por a colectivización y as deportacions dende 1929. As autoridatz sovieticas luitaban contra as "supervivencias d'o nacionalismo", creyando un terror de masas. O catholicos Joren I fue asasinato en 1938.

En a segunda guerra mundial i heba armenios luitando en os dos bandos. Os armenios d'Alemanya consiguioron estar reconoixitos como arios. Bells nacionalistas armenios luitaban con as Potencias de l'Eixe por a promesa que lis fació Hitler d'un estato independient arredol d'o mont Ararat, (en territorio controlato por Turquía, que manimenos no participaba en a guerra). Una lechión armenia luitaba en o Caucas Norte, y bells armenios d'a diaspora fuoron detenitos por os angleses en Orient Meyo.

En 1945 Stalin presionó a pa que tornase a la URSS Kars y Ardahán, pero a oposición d'Estatos Unitos fació que ixas presions fracasasen, encara que o gubierno sovietico encomenzó a estar menos desfavorable con Armenia. En 1945 esleyoron a un nuevo catholicos, (a seu yera vacant dende 1938), y as autoridatz sovieticas favoreixioron a repatriación d'armenios d'a diaspora. Entre 1946 y 1948 100.000 armenios arriboron en Armenia, pero desilusionatos, muitos d'ellos no querioron quedar-se-ie y dica 1956 no se'n podioron marchar.

En as tres decadas dimpués d'a muerte de Stalin Armenia s'industrializó y urbanizó a escape y tenió un grant creiximiento demografico. O nivel d'educación progresó a escape, y se produció una fuga de cerebros ta Rusia, por haber-ie pocas oportunidatz en tan redueito país. Os armenios s'infiltroron en a clase dirichent sovietica, por eixemplo o president d'o Presidium d'o Soviet Supremo entre 1964 y 1965 yera l'armenio Anastás Mikoyán. O costrutor d'avions Mig yera o suyo chirmán Artion Mikoyán. As autoridatz d'a republica dedicoron muitos esfuerzos a salvar o patrimonio cultural armenio, que os turcos y azerís encara destruyen. O nacionalismo armenio tornó a tener fuerza, y en 1965 s'expresó en una gran manifestación que conmemoraba o cinquanta aniversario d'o chenocidio. En 1966 naixió o partito nacional unificato, y los suyos miembros fuoron detenitos y condenatos en anyos posteriors.

En 1988 encomenzoron conflictos interetnicos entre os armenios y os azerís por a reclamación d'os armenios de l'Alto Karabakh d'unir-sen a Armenia. En Armenia creyoron un comité pa Karabakh, que reclamaba a unión de l'Alto Karabakh con Armenia. Os días 28 y 29 de febrero i habió pogroms antiarmenios en Sumgait, a lo norte de Bakú, con decenas de victimas. En chulio o soviet de l'Alto Karabakh votó a unión con Armenia; o Soviet Supremo d'a URSS se oposó porque no quereba creyar un precedent de cambeyos de mugas.

Un tierratremo devastó o norte d'Armenia en aviento de 1988, con decenas de mils de victimas. Alavez as autoridatz sovieticas detenioron a los dirichents d'o comité pa Karabakh, y dimpués fació estar l'Alto Karabakh en a subchección d'una comisión especial presidita por un ruso. A meyatos de chinero de 1990 i habió pogroms antiarmenios en tot Azerbaichán y quan correba periglo que tamién afectasen a os rusos as tropas sovieticas intervinioron.

En agosto de 1990 Levon Ter Petrossian, que heba estato miembro d'o comité pa Karabakh, fue esleito president de l'Asambleya Nacional (en a practica cabo d'estato). Armenia esdebinió republica sobirana, incluindo l'Alto Karabakh, estendendo a ciudadanía a totz os armenios de fuera d'Armenia.

Armenia independient[editar | editar código]

Erevan, capital de l'actual Republica d'Armenia
Gnome-searchtool.svg
Ta más detalles, veyer l'articlo Armeniaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

O 23 de setiembre de 1991 Armenia proclamó a suya independencia d'a URSS, estando a sola republica socialista sovietica que siguió o cauz legal, con un referendum. A lo mes vinient Ter Petrossian fue esleito president d'a Republica.

En ixos primers anyos d'independencia y de descomposición d'a URSS i habió tropas sovieticas que colaboraban en a muga d'Armenia y Azerbaichán en a deportación d'armenios, mientres os armenios de Karabakh yeran en rebelión ubierta y encomenzoron a vencer a los chenocidas azerís a servicio d'a republica d'Azerbaichán, y dimpués a forachitar a los azerís de l'Alto Karabakh, (y a los meskhetas asentatos por os azerís). Os armenios de Karabakh y os armenios d'Azerbaichán refuchiatos en Karabakh consiguioron controlar o 10 % d'Azerbaichán, y creyar un corredor con Armenia. Plegoron a controlar dica a ribera ezquierda de l'Araxes, en a muga con Irán, dica que o exercito iraní intervinió creyando una zona de seguridat de 10 km.

Bibliografía[editar | editar código]