Węgry
Magyarország Węgry |
|||||
|
|||||
|
|||||
Hymn:
(Z burzliwych wieków narodu Węgierskiego) |
|||||
Język urzędowy | węgierski | ||||
Stolica | Budapeszt | ||||
Ustrój polityczny | republika | ||||
Głowa państwa | prezydent János Áder | ||||
Szef rządu | premier Viktor Orbán | ||||
Powierzchnia • całkowita • wody śródlądowe |
109. na świecie 93 030 km² 690 km² (0,74%) |
||||
Liczba ludności (2015) • całkowita • gęstość zaludnienia |
81. na świecie 9 849 000[1] 106 osób/km² |
||||
PKB (2014) • całkowite • na osobę |
137,1 mld[2] USD 13 881[2] USD |
||||
PKB (PSN) (2014) • całkowite • na osobę |
246,4 mld[2] USD 24 942[2] USD |
||||
Jednostka monetarna | forint (HUF) | ||||
Niepodległość | rozpad Austro-Węgier 31 października 1918 |
||||
Wstąpienie do UE | 1 maja 2004 | ||||
Strefa czasowa | UTC +1 – zima UTC +2 – lato |
||||
Kod ISO 3166 | HU | ||||
Domena internetowa | .hu | ||||
Kod samochodowy | H | ||||
Kod samolotowy | HA | ||||
Kod telefoniczny | +36 |
Węgry (węg. Magyarország) – państwo śródlądowe w Europie Środkowej, od 1955 członek ONZ, od 1999 członek NATO, od 2004 członek Unii Europejskiej.
Do 1946 Królestwo Węgier, z epizodem Węgierskiej Republiki Ludowej (XI 1918-III 1919) i Węgierskiej Republiki Rad (III-VIII 1919), 1946-1949 Republika Węgierska. Po przejęciu pełni władzy przez partię komunistyczną i stworzeniu państwa monopartyjnej dyktatury partii komunistycznej 1949-1989 Węgierska Republika Ludowa. WRL, państwo satelitarne ZSRR, była członkiem Organizacji Narodów Zjednoczonych, większości organizacji wyspecjalizowanych ONZ od 1955, a także Układu Warszawskiego i RWPG jako element bloku wschodniego. W latach 1956–1962 powstanie węgierskie 1956 (stłumiona przez Armię Radziecką próba uniezależnienia się od ZSRR) było przedmiotem debaty w Radzie Bezpieczeństwa ONZ[3]. W wyniku obrad Trójkątnego Stołu (czerwiec 1989) nastąpiła transformacja ustrojowa i po przeprowadzonych 25 marca 1990 wolnych wyborach Węgierska Republika Ludowa została przekształcona w demokrację parlamentarną, Republikę Węgierską (proklamowaną oficjalnie 23 października 1989). 1 stycznia 2012 nowa Konstytucja Węgier ustanowiła IV formę republikańską państwa - Węgry (Magyarország).
Spis treści
Historia[edytuj | edytuj kod]
Pierwotnie zamieszkująca tereny Węgier ludność celtycka została w I w. p.n.e. podbita przez Rzymian, którzy założyli na terenach w zakolu Dunaju prowincję o nazwie Panonia. Po upadku Rzymu tereny te zajmowane były kolejno przez Hunów, Wandalów, Gepidów i Awarów, zaś w początkach IX wieku powstało tu słowiańskie Państwo Wielkomorawskie, któremu kres położyło pojawienie się pod koniec IX wieku Madziarów pod wodzą Arpada.
Dynastia Arpadów panowała na Węgrzech do 1301 roku. Za twórcę państwa uważany jest, koronowany w 1001 pierwszy król Węgier, Stefan I Święty, który ostatecznie przeprowadził chrystianizację swojego państwa. W latach 1241–1242 Węgry, jak wiele innych krajów wschodniej Europy, zostały zniszczone przez najazdy mongolskiej Złotej Ordy.
Szczyt potęgi państwo węgierskie osiągnęło za panowania Ludwika Andegaweńskiego (1342–1382), także króla Polski, kiedy Węgry sięgały od Adriatyku po Morze Czarne i skutecznie przeciwstawiały się ekspansji Turcji w Europie. Ich powrót do potęgi nastąpił za czasów Macieja Korwina (1458–1490), który przyłączył do królestwa Śląsk, Łużyce, Morawy oraz Dolną Austrię. Potęga Węgier załamała się jednak zupełnie po 1526 w wyniku klęski w bitwie z Imperium Osmańskim pod Mohaczem. Po wojnie domowej pomiędzy pretendującym do tronu Ferdynandem Habsburgiem a Janem Zapolyą – wybranym przez szlachtę węgierską królem Węgier, cały teren dzisiejszych Węgier został opanowany przez Turcję. Część terytorium dotychczasowego królestwa dostała się rodzinie Habsburgów jako dziedzina rodowa – w konsekwencji postanowień układu wiedeńskiego (1515) pomiędzy Jagiellonami i Habsburgami, z części utworzono Księstwo Siedmiogrodu, którego pierwszym władcą był Jan Zygmunt Zapolya, wnuk Zygmunta Starego, częścią centralną z Budą zarządzał bezpośrednio (jako prowincją turecką) sułtan Sulejman Wspaniały. Zostało to ustalone postanowieniami pokoju z 1541 między Imperium Osmańskim a Imperium Habsburgów.
Po pokoju w Karłowicach (1699) i wycofaniu się Turków z Europy Środkowej, w wyniku klęski w bitwie pod Wiedniem (w trakcie ostatniej ofensywy Imperium Osmańskiego w Europie Środkowej) i dalszych klęsk w wojnie toczonej do roku 1699 z Ligą Świętą (Państwo Kościelne, Rzeczpospolita Obojga Narodów, Republika Wenecka i Imperium Habsburgów), do których w 1686 dołączyło Carstwo Rosyjskie, całość terytorium Królestwa Węgier znalazła się pod władzą Habsburgów. Węgry, które stanowiły osobne królestwo, w 1804 roku weszły jako prowincja do nowo utworzonego Cesarstwa Austrii, na czele którego stanął Franciszek I. W wyniku słabości wewnętrznej i klęski w wojnie z Prusami (1866) Austria zmuszona została do nadania drugiemu pod względem znaczenia narodowi monarchii – Węgrom – statusu współgospodarza i w 1867 powstały Austro-Węgry. Całkowitą samodzielność uzyskano dopiero po I wojnie światowej.
W okresie rozpadu monarchii austro-węgierskiej, po rozpoczętej 31 października 1918 r. rewolucji Węgry zostały 16 listopada 1918 ogłoszone republiką, której prezydentem został Mihály Károlyi. W marcu 1919 władzę przejęli komuniści, proklamując Węgierską Republikę Rad – dyktaturę bolszewicką pod przywództwem Béli Kuna. Węgierska Republika Rad przetrwała przez 133 dni i została obalona w wyniku inwazji wojsk rumuńskich i czechosłowackich. W 1920 Węgry utraciły, w wyniku traktatu w Trianon dostęp do morza oraz dwie trzecie swego terytorium (Burgenland, Słowacja, Zakarpacie, Siedmiogród, Wojwodina, Chorwacja i Slawonia), z 325 tys. km² pozostało 93 tys. km². W wyniku ustaleń traktatu Węgry utraciły również niemal dwie trzecie ludności (pozostało 8 z 21 milionów). Poza granicami Węgier znalazło się 3,5 milionów Węgrów (co stanowiło ⅓ tego narodu), głównie w południowej Słowacji i siedmiogrodzkim Seklerlandzie oraz części Wojwodiny, w tym obszary o zwartym osadnictwie i większości węgierskiej. Węgry uznane za pozostałość Austro-Węgier i stronę wojującą w I wojnie światowej zostały obarczone na kolejne 33 lata płatnością reparacji wojennych. Oprócz tego zmniejszono liczebność armii węgierskiej do 32 tysięcy i zakazano obowiązkowej służby wojskowej. Politycy francuscy (Georges Clemenceau) otwarcie przyrzekli Węgrom w chwili podpisania traktatu możliwość jego rewizji w oparciu o kryterium etnograficzne i statut Ligi Narodów, obietnica ta nie została dotrzymana. Wobec postanowień traktatu na Węgrzech w całym okresie międzywojennym dominowała chęć rewizji jego postanowień, uznawanych za sprzeczne z zasadą samostanowienia narodów. Zdominowało to politykę zagraniczną Królestwa Węgier i jego stosunki z sąsiadami.
Formalnie Węgry ogłoszono ponownie monarchią, jednak tron pozostał nieobsadzony. Dwukrotne próby odzyskania korony przez króla Karola IV nie powiodły się, a na czele państwa jako regent stanął były admirał austro-węgierskiej floty – Miklós Horthy.
W wyniku kryzysu gospodarczego i rewizjonistycznej propagandy, nastąpiło zbliżenie z III Rzeszą, przystąpienie do Paktu Trzech i od czerwca 1941 udział w II wojnie światowej po stronie Państw Osi. W sierpniu 1943 rząd Węgier i regent Horthy zaproponował aliantom traktat pokojowy, co w marcu 1944 spowodowało zajęcie Węgier przez Wehrmacht. Wobec konsekwentnych prób zawarcia zawieszenia broni podejmowanych, również po niemieckiej okupacji Węgier, przez regenta i rząd węgierski, w październiku 1944 (po wkroczeniu Armii Czerwonej na terytorium Węgier) Niemcy dokonali zamachu stanu na Węgrzech, uprowadzając i internując regenta Miklosa Horthy’ego i wprowadzając rząd marionetkowy Ferenza Szalasiego i faszystowskiej partii strzałokrzyżowców. Już w październiku 1944 część Węgier została zajęta przez Armię Czerwoną (wojska węgierskie walczyły wyłącznie na wschodnim froncie), ostatnie walki zakończyły się na terenie Węgier 4 kwietnia 1945.
Po wojnie kraj należał do bloku wschodniego, będącego pod kontrolą ZSRR. Próba odzyskania niepodległości i demokratyzacji w 1956 (powstanie węgierskie) zakończyła się krwawą radziecką interwencją zbrojną.
W roku 1989 Węgry podważyły żelazną kurtynę dzielącą bloki wschodni i zachodni, otwierając granicę z Austrią. W 1990 przeprowadzono na Węgrzech pierwsze po II wojnie światowej wolne i demokratyczne wybory. W 1999 Węgry przystąpiły do NATO, a w 2004 do Unii Europejskiej.
25 kwietnia 2011 roku prezydent Pal Schmitt podpisał nową Konstytucję Węgier, która weszła w życie 1 stycznia 2012 roku. Konstytucja m. in. zmieniła nazwę państwa z Republika Węgierska na Węgry[4].
Geografia[edytuj | edytuj kod]
Węgry są krajem leżącym w Europie Środkowej, niemającym dostępu do morza. Państwo to charakteryzuje się nizinnym krajobrazem i ciepłym, umiarkowanym klimatem. Przez Węgry przepływa druga co do długości rzeka Europy – Dunaj. Kraj jest słabo zalesiony, a przyroda silnie przekształcona przez człowieka. Są nieomal w całości położone w nizinnej i równinnej Kotlinie Panońskiej. Wyjątkami są Średniogórze Północnowęgierskie – należące do Karpat pasmo średnich gór (m.in. Mátra z najwyższym szczytem Węgier Kékes) na północnym wschodzie kraju oraz Alpy Węgierskie na granicy zachodniej. Największe rzeki Węgier to Dunaj, Cisa i Drawa. Na Węgrzech leży największe jezioro Europy Środkowej – Balaton. W mieście Hévíz znajduje się największe na świecie jezioro termiczne – Hévíz.
Powierzchnia i granice[edytuj | edytuj kod]
Powierzchnia – 93 032 km² co odpowiada niecałej ⅓ powierzchni Polski. Skrajne punkty: północny 48°35′N, południowy 45°45′N, zachodni 16°06′E, wschodni 22°54′E. Rozciągłość południkowa wynosi 320 km, a równoleżnikowa 510 km.
Węgry graniczą z następującymi państwami: Austria (366 km), Chorwacja (329 km), Serbia (151 km) Słowenia (102 km), Ukraina (103 km), Rumunia (443 km), Słowacja (677 km)
Budowa geologiczna i rzeźba[edytuj | edytuj kod]
Węgry zajmują środkową część Kotliny Panońskiej oraz niewielkie fragmenty Karpat i przedgórza Alp Wschodnich. Kotlina Panońska jest rozległym tektonicznym zapadliskiem otoczonym przez Alpy, Karpaty i Góry Dynarskie. Ten nizinny obszar powstał w orogenezie alpejskiej na miejscu dawnego hercyńskiego masywu krystalicznego. Nizina Panońska jest wypełniona osadami morskimi i jeziornymi. W obrębie tej niziny znajdują się paleozoiczne masywy krystaliczne i zręby skał mezozoicznych. Na wschód od Dunaju rozciąga się na obszarze o powierzchni 50 tys. km² płaska Wielka Nizina Węgierska (Alföld), pokryta grubą miejscami do 30 m warstwą lessów oraz osadów piaszczystych, zwłaszcza w międzyrzeczu Cisy i Dunaju. W północno-zachodniej części kraju jest położona Mała Nizina Węgierska (Kisalföld), zasłana aluwiami Dunaju i Raby. Niewysokie pasma górskie ciągną się wzdłuż zachodniej i północnej granicy; na zachodzie, na granicy z Austrią są to odgałęzienia Alp Wschodnich: Góry Soprońskie i Kőszeg zbudowane głównie z paleozoicznych gnejsów i łupek krystaliczny. Na północy, w pobliżu granicy ze Słowacją wznoszą się wulkaniczne i wapienne pasma górskie Karpat, zwane Średniogórzem Północnowęgierskim: Bőrzsöny, Mátra, oraz Góry Bukowe i Góry Zempleńskie. Między Małą a Wielką Niziną Węgierską są położone Średniogórze Zadunajskie i Kraj Zadunajski (Dunántúl). Średniogórze Zadunajskie tworzą silnie zdyslokowane, zrębowe masywy (zbudowane z wapieni, dolomitów i skał wulkanicznych) Lasu Bakońskiego. Na południe od Średniogórza Zadunajskiego znajduje się rozległy rów tektoniczny z jeziorem Balaton oraz pagórkowaty, pokryty lessem Kraj Zadunajski. W jego południowej części znajdują się niewysokie góry Mecsek.
Węgry są krajem nizinnym. Około 80% powierzchni kraju stanowią obszary leżące poniżej 200 m n.p.m. Regiony leżące między 200 a 400 m n.p.m. stanowią 15% powierzchni kraju, zaś regiony powyżej 400 m n.p.m. jedynie 2% powierzchni. Najwyższym wzniesieniem jest Kékes o wysokości 1014 m n.p.m., leżący w górach Mátra na północy kraju w regionie Karpat. Najniższy punkt kraju, leżący na wysokości 79 m n.p.m., znajduje się w dolinie rzeki Cisy na granicy z Serbią, a dokładnie w Gyálarét (część Segedynu). Charakterystycznymi cechami krajobrazu obszarów nizinnych są jary i wąwozy lessowe, szerokich dolin rzecznych – wydmy, a wapiennych masywów średniogórzy – formy krasowe w których znajduje się kilkaset jaskiń. Obszary górskie zajmujące niewielki obszar Węgier są górotworem średnich i niskich wysokości. Karpacka część to obszary leżące 700 do 1000 m n.p.m., zaś część alpejska jest nieco niższa. Zachodnie krańce, będące odgałęzieniami Alp, to w zasadzie ich przedgórza o średniej wysokości 700–800 m n.p.m. Cały ten obszar nazywany jest Alpami Węgierskimi, który bardzo szybko przechodzi w obszar nizin.
Klimat[edytuj | edytuj kod]
Węgry leżą w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego. Na większości obszaru Węgier klimat ma cechy kontynentalne, na zachodzie zaznacza się wpływ mas powietrza oceanicznego, a na południowym zachodzie - mas powietrza śródziemnomorskiego. Generalnie Węgry są krajem ciepłym, gdzie klimat umiarkowany cechuje się dość wysokimi wartościami termicznymi, jednak zimy choć krótkie, nie są zbyt łagodne. Temperatury zimowe wynoszą od −1 °C do −3, −4 °C na wschodzie; najzimniejszym miesiącem jest styczeń. Na wschodzie notuje się wyższe amplitudy termiczne, przez co w nocy występują duże spadki temperatur. Lata są długie i ciepłe, wręcz upalne. Średnia dobowa wynosi w lipcu od 20 °C na zachodzie do 25 °C na południu. W górach ze względu na niewielkie wysokości wartości termiczne osiągają 17–18°. Średnia roczna suma opadów wynosi od 800–900 mm w górach na zachodzie do 500–600 mm na nizinach. W środkowej części Wielkiej Niziny Węgierskiej opady są niskie i wynoszą poniżej 500 mm. Aura cechuje się przewagą opadów letnich, a na nizinach występują częste i długotrwałe susze. Węgry są nawiedzane przez opady śniegu, ale pokrywa śnieżna utrzymuje się długo tylko w najwyższych częściach Pogórza Północnego.
Wody i gleby[edytuj | edytuj kod]
Terytorium Węgier należy do zlewiska Morza Czarnego i w całości jest położone w dorzeczu środkowego Dunaju. Dunaj będący główną rzeką kraju (długość w granicach Węgier 420 km) stanowi częściowo granicę ze Słowacją, a następnie skręca na południe i tworzy głęboki przełom, oddzielający Średniogórze Zadunajskie od Średniogórza Północnowęgierskiego. Przez środkową część kraju Dunaj płynie z północy na południe, w dolinie o szerokości 30–40 km. Inne większe rzeki Węgier to: Cisa – płynie równolegle do Dunaju przez Wielką Nizinę Węgierską, Raba (dopływ Dunaju) oraz Keresz i Marusza (dopływy Cisy). Rzeki (głównie Dunaj i Cisa) w znacznym stopniu są wykorzystywane do nawadniania. W dorzeczu Cisy występują kanały nawadniające do których należą: Główny Kanał Wschodni i Główny Kanał Zachodni. Węgry mają niewiele jezior. Największe jezioro kraju – Balaton - ma powierzchnię 596 km² i jest wyjątkowo płytkie: maksymalna głębokość to 11 m. Inne jeziora to: Velence, Fehér oraz Jezioro Nezyderskie, które jest akwenem granicznym z Austrią. Na obszarze Wielkiej Niziny Węgierskiej występują liczne małe jeziorka słone, jednym z większych jest Fehérto o powierzchni 14 km². Dużym bogactwem naturalnym Węgier są wody artezyjskie oraz źródła mineralne (ponad 500 znanych), głównie są to cieplice, najliczniej występujące nad Balatonem, w Średniogórzu Zadunajskim, Budapeszcie i Średniogórzu Północnowęgierskim.
Węgry są krajem posiadającym znaczny udział gleb zwanych czarnoziemami, a co za tym idzie są jednym z nielicznych państw posiadających znaczny udział żyznych gleb. Czarnoziemy zajmują 50% powierzchni kraju, z czego 30% to czarnoziemy stepowe. Gleby te pokrywają tereny nizinne Węgier. Duże powierzchnie w zachodniej i północnej części kraju pokrywają gleby brunatne i płowe, na osuszonych bagnach (głównie w dorzeczu Cisy) – gleby torfowe i murszowe. Między Dunajem a Cisą występują gleby piaszczyste, a dolinach rzek – aluwia. Ponadto doliny rzeczne pokrywają piaszczyste i ilaste mady. Obszary górskie są miejscami pokryte węglanowymi rędzinami, poza nimi ważne dla rolnictwa mają urodzajne gleby brunatne występują w niższych partiach gór. Nieliczne, ale ważne dla rolnictwa są andosole, czyli gleby wulkaniczne, także występujące na terenach górskich.
Flora i fauna[edytuj | edytuj kod]
Pierwotna roślinność Węgier została silnie przekształcona. Naturalną roślinność Węgier tworzyły lasostepy i dąbrowy występujące na nizinach oraz lasy bukowe w górach. W wyniku niszczenia lasostepów i lasów rozprzestrzeniły się stepy (zwane pusztą) z kostrzewą i ostnicą, użytkowane obecnie jako grunty orne i pastwiska. Przeważającą formacją leśną są lasy liściaste. W górach zachowały się fragmenty lasów bukowych, dębowych i dębowo-grabowych. W wyższych partiach gór rosną lasy mieszane, gdzie udział poza gatunkami liściastymi ma sosna. Lasy zajmują 21,5% powierzchni kraju. Na południu Średniogórza Dunántúl charakterystyczne są kasztany jadalne, oleandry i tamaryszki.
Węgry należą do Regionu Europejskiego i skład fauny niewiele różni się od tego, jakim cechują się kraje zachodniej i środkowej części Europy. W lasach żyją dziki, jelenie i sarny, zaś z mniejszych ssaków liczne są gryzonie jak wiewiórki czy zające. Bogaty jest świat ptaków, gdzie występują gatunki rodzime, jak i migrujące. Duża jest populacja ptaków wodnych i tych żyjących w sąsiedztwie wód, jak żurawie, czaple i kaczki. Rzeki i jeziora są bogate w różne gatunki ryb.
Na Węgrzech znajduje się 10 parków narodowych (łączna powierzchnia 483 tys. ha), spośród których najważniejsze to Hortobágy (utworzony 1973, powierzchnia około 82 tys. ha, w 1999 wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury i Przyrody UNESCO) i Kiskunsági (utworzony 1975, powierzchnia 56,8 tys. ha, pomiędzy Dunajem a Cisą), gdzie jest chroniona częściowo zachowana puszta z unikatową florą i fauną.
Ustrój polityczny[edytuj | edytuj kod]
Kontury ustroju politycznego Węgier zostały zarysowane podczas obrad tzw. Trójkątnego Stołu (jesień 1989). Obecny ustrój Węgier definiuje Konstytucja Węgier. Węgry są od tego czasu demokratyczną republiką o charakterze parlamentarno-gabinetowym. Jednoizbowy parlament Országgyűlés (199 posłów) wybierany co cztery lata w wyborach powszechnych i tajnych, częściowo metodą proporcjonalną, po części w okręgach jednomandatowych. Prezydenta wybiera Országgyűlés na okres pięciu lat (może kandydować na drugą kadencję). Rząd tworzy przewodniczący zwycięskiego ugrupowania. Na Węgrzech istnieją dwa główne stronnictwa: Fidesz i pomniejsza, wywodząca się z czasów WRL postkomunistyczna Węgierska Partia Socjalistyczna. Władzę obecnie pełni Fidesz, z tego stronnictwa wywodzi się także węgierski prezydent.
Prezydenci Republiki Węgierskiej:
- Árpád Göncz (1990–2000)
- Ferenc Mádl (2000–2005)
- László Sólyom (2005-2010)
- Pál Schmitt (2010-2012)
Prezydenci Węgier:
- Pál Schmitt (2012)
- János Áder (od 2012)
Premierzy Republiki Węgierskiej:
- József Antall (1990–1993)
- Péter Boross (1993–1994)
- Gyula Horn (1994–1998)
- Viktor Orbán (1998–2002)
- Péter Medgyessy (2002–2004)
- Ferenc Gyurcsány (2004-2009)
- Gordon Bajnai (2009-2010)
- Viktor Orbán (2010-2012)
Premier Węgier:
- Viktor Orbán (od 2012)
Podział administracyjny[edytuj | edytuj kod]
Podział administracyjny Węgier jest trzystopniowy. Obszar państwa jest podzielony na komitaty (megye; obecnie 19), które dzielą się na powiaty (dawniej járás, obecnie kistérség – 168), a te – na gminy (települései – miejskie város, obecnie 214, oraz wiejskie község i nagyközség, obecnie 2898). Rangę równą powiatom mają miasta na prawach komitatu (megyei jogú város, obecnie 23). Szczególny status, równy komitatowi, ma stołeczny Budapeszt (főváros), który dzieli się na dzielnice (kerület).
Komitat | Siedziba władz | Powierzchnia [km²] |
Liczba mieszkańców | Gęst. zal. [os./km²] |
Liczba gmin | Mapa komitatów |
---|---|---|---|---|---|---|
Budapeszt | --- | 525 | 1 740 041 | 3314 | 23 | |
Bács-Kiskun | Kecskemét | 8445 | 541 584 | 64 | 119 | |
Baranya | Pecz | 4430 | 402 260 | 91 | 301 | |
Békés | Békéscsaba | 5631 | 392 845 | 70 | 75 | |
Borsod-Abaúj-Zemplén | Miszkolc | 7247 | 739 143 | 102 | 355 | |
Csongrád | Segedyn | 4263 | 425 785 | 100 | 60 | |
Fejér | Székesfehérvár | 4359 | 428 579 | 98 | 108 | |
Győr-Moson-Sopron | Győr | 4208 | 440 138 | 105 | 182 | |
Hajdú-Bihar | Debreczyn | 6211 | 550 265 | 89 | 82 | |
Heves | Eger | 3637 | 323 769 | 89 | 119 | |
Jász-Nagykun-Szolnok | Szolnok | 5582 | 413 174 | 74 | 75 | |
Komárom-Esztergom | Tatabánya | 2265 | 315 886 | 139 | 76 | |
Nógrád | Salgótarján | 2546 | 218 218 | 86 | 129 | |
Pest | Budapeszt | 6393 | 1 124 395 | 176 | 186 | |
Somogy | Kaposvár | 6036 | 334 065 | 55 | 244 | |
Szabolcs-Szatmár-Bereg | Nyíregyháza | 5936 | 583 564 | 98 | 228 | |
Tolna | Szekszárd | 3703 | 247 287 | 67 | 108 | |
Vas | Szombathely | 3336 | 266 342 | 80 | 216 | |
Veszprém | Veszprém | 4493 | 368 519 | 82 | 217 | |
Zala | Zalaegerszeg | 3784 | 269 705 | 78 | 257 | |
Węgry | Budapeszt | 93 030 | 9 957 731 | 107 | 3176 |
Siły zbrojne[edytuj | edytuj kod]
Węgry, z racji braku dostępu do morza, dysponują dwoma rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi oraz siłami powietrznymi[5]. Uzbrojenie sił lądowych Węgier składało się w 2014 roku z: 155 czołgów, 1 508 opancerzonych pojazdów bojowych, 30 zestawów artylerii holowanej oraz 65 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych[5]. Węgierskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 12 myśliwców, 16 samolotów transportowych, 2 samolotów szkolno-bojowych oraz 12 śmigłowców[5].
Wojska węgierskie w 2014 roku liczyły 20 tys. żołnierzy zawodowych oraz 52 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) węgierskie siły zbrojne stanowią 61. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 1 mld dolarów (USD)[5].
Demografia[edytuj | edytuj kod]
Struktura narodowościowa[edytuj | edytuj kod]
Naród/grupa etniczna | spis 2001 | spis 2011 | ||
---|---|---|---|---|
Populacja | % | Populacja | % | |
Węgrzy | 9 416 045 | 96,3% | 8 314 029 | 93,2% |
Romowie | 189 984 | 1,9% | 308 957 | 3,5% |
Niemcy | 62 105 | 0,6% | 131 951 | 1,5% |
Słowacy | 17 693 | 0,2% | 29 647 | 0,3% |
Rumuni | 7 995 | 0,1% | 26 345 | 0,3% |
Chorwaci | 15 597 | 0,2% | 23 561 | 0,3% |
Inni | 63 900 | 0,6% | 82 994 | 0,9% |
odmówili odpowiedzi, brak odpowiedzi |
570 537 | 5,5% | 1 455 883 | 14% |
Razem | 10 198 315 | 9 937 628 |
Uwagi do tabeli[edytuj | edytuj kod]
- Spis z 2011 roku został przeprowadzony innymi metodami niż spis z 2001 roku (można było podać więcej niż jedną narodowość).
- W spisach przy wyliczaniu procentowym nie bierze się pod uwagę osób które w czasie spisu nie podały odpowiedzi.
Uwzględniając osoby, które nie podały swojej narodowości, demografia Węgier wygląda następująco:
- Węgrzy – 8 314 029 (83,6%)
- odmówili odpowiedzi, brak odpowiedzi – 1 455 883 (14,6%)
- Romowie – 308 957 (3,1%)
- Niemcy – 131 951 (1,3%)
- Słowacy – 29 647 (0,29%)
- Rumuni – 26 345 (0,26%)
- Chorwaci – 23 561 (0,23%)
- Inni – 82 994 (0,8%)
- Suma – 9 937 628 (100%)
Wyznania religijne[edytuj | edytuj kod]
37,1% Węgrów przyznaje się do przynależności do kościoła rzymskokatolickiego (dalsze 1,8% należą do Węgierskiego Kościółu greckokatolickiego), 15% stanowią wierni wyznania protestanckiego, głównie kalwińskiego (11,6%) i luterańskiego (2,2%)[6]. Oprócz tego powszechni są także wyznawcy innych religii. W czasie spisu narodowego 2011 16,7% Węgrów zadeklarowało że nie należy do żadnego związku wyznaniowego, jeszcze 27,2% odmówiło odpowiedzi na pytanie o swoim wyznaniu, 1,5% zadeklarowało ateizm. Regularnie w praktykach religijnych udział bierze mniej niż 10% społeczeństwa, przy czym dysproporcje te są różne w zależności od wyznania i regionu[potrzebne źródło]. W samym Budapeszcie do kościołów na niedzielne nabożeństwa chodzi około 2-4% mieszkańców, podczas gdy na niektórych terenach wiejskich nawet do 40%[potrzebne źródło]. Jednakże rytm głównych świąt i uroczystości wyznacza kalendarz świąt chrześcijańskich. Szczególnie obchodzonym dniem na Węgrzech jest 25 kwietnia – dzień św. Marka Buza Szentelo. W tym dniu na wioskach tradycyjnie obchodzi się i święci się pola. Z kolei świętem zbiorów jest 20 sierpnia – dzień św. Stefana. W to święto patrona Węgier odbywa się w całym kraju wiele zabaw i imprez kulturalnych.
Podział religijny według spisu z 2011 roku[6]:
- rzymskokatolicy – 37,1%
- unici (grekokatolicy) – 1,8%
- kalwini – 11,6%
- luteranie – 2,2%
- inni- 1,8%
- ateiści – 1,5%
- nie należy do żadnego związku wyznaniowego – 16,7%
- odmówiło odpowiedzi na pytanie o swoim wyznaniu – 27,2%
Największe miasta[edytuj | edytuj kod]
Miasto | Komitat | Liczba mieszkańców | Aglomeracja | ||
---|---|---|---|---|---|
1 | Budapeszt | Budapeszt | 1 740 041 | 2 546 608 | |
2 | Debreczyn | Hajdú-Bihar | 207 594 | 234 506 | |
3 | Segedyn | Csongrád | 170 052 | 210 187 | |
4 | Miszkolc | Borsod-Abaúj-Zemplén | 166 823 | 206 862 | |
5 | Pecz | Baranya | 156 801 | 177 295 | |
6 | Győr | Győr-Moson-Sopron | 131 564 | 180 317 | |
7 | Nyíregyháza | Szabolcs-Szatmár-Bereg | 117 658 | 133 875 | |
8 | Kecskemét | Bács-Kiskun | 114 226 | 146 054 | |
9 | Székesfehérvár | Fejér | 101 722 | 124 654 | |
10 | Szombathely | Vas | 79 348 | 119 402 | |
11 | Szolnok | Jász-Nagykun-Szolnok | 74 341 | 92 917 | |
12 | Tatabánya | Komárom-Esztergom | 70 003 | 129 879 | |
13 | Kaposvár | Somogy | 67 686 | 82 321 | |
14 | Érd | Pest | 65 277 | --- | |
15 | Veszprém | Veszprém | 64 024 | 82 007 | |
16 | Békéscsaba | Békés | 63 752 | 148 473 | |
17 | Zalaegerszeg | Zala | 61 849 | 76 328 | |
18 | Sopron | Győr-Moson-Sopron | 61 390 | 70 875 | |
19 | Eger | Heves | 56 166 | 73 762 | |
20 | Nagykanizsa | Zala | 49 302 | 49 302 |
Gospodarka[edytuj | edytuj kod]
Przemysł[edytuj | edytuj kod]
Na Węgrzech występują stosunkowo różnorodne, choć mało zasobne złoża surowców mineralnych. Eksploatuje się tu głównie boksyty (systemem odkrywkowym), ponadto eksploatacja niewielkich złóż rudy manganu, miedzi, cynku, ołowiu, uranu, węgla brunatnego, węgla kamiennego, rudy żelaza, oraz niewielkie złoża ropy naftowej i gazu ziemnego. Rozwinięty przemysł chemiczny (nawozy i tworzywa sztuczne), maszynowy (produkcja obrabiarek, maszyn rolniczych, sprzętu gospodarstwa domowego), elektrotechniczny i elektroniczny (silniki elektryczne, sprzęt oświetleniowy, telekomunikacyjny i sprzęt gospodarstwa domowego, udział m.in. Siemensa, Philipsa i General Electric), metalurgiczny (hutnictwo aluminium), samochodowy i środków transportu (m.in. fabryki General Motors, Audi, Ford, Mercedes-Benz autobusy, samochody ciężarowe, lokomotywy spalinowe, wagony kolejowe oraz statki rzeczne), spożywczy (winiarski, olejarski, owocowo-warzywny, mięsny, tytoniowy), odzieżowy i obuwniczy, cementowy, porcelanowo-fajansowy oraz przemysł poligraficzny.
Rolnictwo[edytuj | edytuj kod]
Wysoko rozwinięte rolnictwo, Węgry posiadają najwyższy w Europie odsetek gruntów ornych wynoszący prawie 50%, łąki i pastwiska 12,5%, sady 2,5%. Rolnictwo cechuje wysoki poziom mechanizacji i chemizacji. Uprawia się pszenicę, kukurydzę, jęczmień, buraki cukrowe, słonecznik, ziemniaki, rośliny pastewne, konopie i tytoń. Rozwinięte warzywnictwo (papryka, pomidory, cebula) i sadownictwo (morele, brzoskwinie, jabłonie, śliwy), uprawa winorośli zajmuje ponad 4% powierzchni gruntów ornych. Ponadto pszczelarstwo oraz hodowla bydła, trzody chlewnej, owiec i drobiu.
Turystyka[edytuj | edytuj kod]
Rozwinięta turystyka, przynosząca znaczne dochody. W 2013 roku kraj ten odwiedziło 10,675 mln turystów (3,1% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 5,107 mld dolarów[7]. Duża i nowoczesna baza hotelowa, znane kąpieliska nad Balatonem, liczne miejscowości wypoczynkowe i uzdrowiska (np. Eger, Hajduszoboszlo, Sopron, Hollókő, Pecz, Jawaryn, Szentendre, Ostrzyhom).
-
Hollókő, wioska na Węgrzech, która wraz z jej naturalnym otoczeniem w 1987 została wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Kultura[edytuj | edytuj kod]
Węgrzy są w Europie narodem o tyle nietypowym, że przez długi czas nieznane było ich pochodzenie; oni sami chętnie widzieli swych przodków w Hunach. W rzeczywistości pra-Węgrzy, tak jak przodkowie Finów, Estończyków oraz innych ludów ugrofińskich, wywodzą się z północnej Azji. Mimo że po osiedleniu się nad Dunajem i Cisą szybko przyjęli wzorce zachodnioeuropejskiej kultury – byli wręcz określani jako wschodni bastion Europy – zachowali wiele ze swej odrębności. Turcy uważają Węgrów za swoich pobratymców, bardziej jednak po to, by podkreślić swoją obecność w Europie, niż opierając się na solidnych podstawach.
Zupełną odrębność zachowała wiejska muzyka ludowa. Pieśni typu lamentu, zwykle śpiewane przez kobiety, zachowały archaiczny rytm i brzmienie, niespotykane u innych narodów europejskich. Nierówny rytm łączy się w nich z uderzeniem akcentem na pierwszą sylabę jaki występuje w języku węgierskim. Brzmienia powszechnie uważane za ludową muzykę węgierską, jak rozsławiony na świecie czardasz, w rzeczywistości mają pochodzenie cygańskie. Tego rodzaju muzyka taneczna powstała z połączenia ludowej muzyki Romów i muzyki miast. Ta grupa etniczna przybywała na teren Węgier od XV wieku i jak żadna inna wpłynęła na życie muzyczne kraju. Dzięki Węgrom i tutejszym kompozytorom muzyka cygańska stała się sławna na całym świecie. Sami Romowie, mimo wieków asymilacji, podobnie jak w wielu innych krajach pozostają jednak nadal na dnie piramidy społecznej.
Ceniona i charakterystyczna jest kuchnia węgierska. Węgierskie słowo gulyás – gulasz weszło do słowników wielu języków europejskich. Tradycyjnie jada się go na ostro z papryką. Inną tradycyjną potrawą węgierską jest halászlé, czyli zupa rybna. Do posiłków pija się wino, którego na Węgrzech jest szeroki wybór. Tradycyjnie w Polsce mianem węgrzyna określano białe wino z Tokaju. Leżący najbliżej granicy ośrodek winiarstwa przez wieki zaopatrywał piwnice szlacheckie w całej Rzeczypospolitej. Jeden z gatunków tego nosi polską nazwę: szamorodni, czyli samorodny, nadaną przez polskich odbiorców. Słodkie, mocne, o intensywnym bukiecie aszu jest określane jako wino królów – król win. Do innych tradycyjnych miejsc wyrobu win na Węgrzech należy rejon Egeru, skąd pochodzi czerwona wytrawna Egri Bikavér, czyli bycza krew. Turyści szczególnie licznie odwiedzają winnice na północnych brzegach Balatonu, szczególnie rejon Badacsony. Najwięcej jednak win w kraju produkuje się na stokach gór Mátra w Gyöngyös. Pochodzi stąd złocistożółty Gyöngyös – Bor. To poprzez wino w czasie pokoju zacieśniała się przyjaźń polsko-węgierską, którą podkreśla znane przysłowie, występujące w polskiej i węgierskiej wersji językowej: Polak, Węgier, dwa bratanki, i do szabli, i do szklanki.
Dni świąteczne[edytuj | edytuj kod]
- 1 stycznia,
- 15 marca,
- Poniedziałek Wielkanocny,
- Poniedziałek Zielonych Świątek,
- 1 maja,
- 20 sierpnia,
- 23 października,
- 1 listopada,
- 25 i 26 grudnia
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
- Ambasada Węgier w Warszawie
- historia Węgier
- komunikacja na Węgrzech
- powstanie węgierskie 1956
- stosunki polsko-węgierskie
- Uniwersytety na Węgrzech
- Węgierska Republika Ludowa
- władcy Węgier
- Polak, Węgier, dwa bratanki, i do szabli, i do szklanki
Przypisy
- ↑ Stan na 1 stycznia 2015 roku: Központi Statisztikai Hivatalt: Népesség, népmozgalom (węg.). [dostęp 20-04-2015].
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego na rok 2014: International Monetary Fund: World Economic Outlook Database, April 2015 (ang.). [dostęp 20-04-20145].
- ↑ Edmund Jan Osmańczyk: Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1982, s. 573. ISBN 83-214-0092-2.
- ↑ Węgry przestały być Republiką (pol.). tvn24.pl, 2011-04-25. [dostęp 2011-04-25].
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Hungary (ang.). Global Firepower. [dostęp 2014-08-26].
- ↑ 6,0 6,1 Population by religion, denomination and main demographic characteristics, 2011 (ang.). Hungarian Central Statistical Office (HCSO). [dostęp 2013-09-04].
- ↑ UNWTO Tourism Highlights, 2014 Edition (ang.). UNWTO, 2014. [dostęp 2015-02-17]. s. 8.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
Cytaty w Wikicytatach
Wiadomości w Wikinews
Definicje słownikowe w Wikisłowniku
- Informacje i ciekawy artykuł o Węgrzech
- Budapeszt i Węgry – przewodnik
- Interaktywna mapa topograficzna Węgier
- Węgrzy na Słowacji i w krajach sąsiednich
- Węgry w katalogu Open Directory Project
|
|
|