ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਸਪੁੱਤਰ: ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਮਜੀਠੀਆ

ਰਣਜੋਧ ਸਿੰਘ ਮਜੀਠੀਆ ਤੇ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਲਾੜੋਹ ਨੇ ਫਿਲੌਰ ਤੋਂ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬੀ ਫ਼ੌਜ ਦੇ 8000 ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕੋ ਇਈ ਹੱਲੇ ਵਿਚ ਫ਼ਤਿਹ ਗੜ੍ਹ, ਧਰਮ ਕੋਟ ਤੇ ਬੱਦੋਵਾਲ ਛੁਡਵਾਏ ਤੇ ਲੁਧਿਆਣੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਡੇਰੇ ਲਾ ਲਏ। ਸਿਰ ਪੀਰੀ ਸਮਿਥ ਨੂੰ ਲੁਧਿਆਣੇ ਮਦਦ ਲਈ ਘੱਲਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਰਣਜੋਧ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੱਦੋਵਾਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇਕ ਅਨਚੋਕ ਹਮਲੇ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਲਸ਼ਕਰ ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ ਧਾੜਾ ਬੋਲ ਕੇ ਸਾਮਾਨ ਰਸਦ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਹੇਠ ਕਰਲੀਆ। ਸਿਰ ਪੀਰੀ ਸਮਿਥ ਨੇ ਰਣਜੋਧ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜੰਗੀ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਭਰਵੀਂ ਸਲਾਹੁਣਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਲਿਖਿਆ ਕਿ " ਇਹ ਇਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸਾਇੰਸੀ ਜੰਗੀ ਹਕੁਮਤ ਅਮਲੀ ਸੀ"। ਅਪਣੀ ਹੱਡਵਰਤੀ ਵਿਚ ਉਹ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਰਣਜੋਧ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਉਸਤਾਦਾਂ ਦੇ ਸਿਖਲਾਏ ਹੋਏ ਜੰਗੀ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਅਪਣੀ ਮੁੱਢਲੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਦੇ ਭਾਰ ਤੇ ਗੁੱਝੇ ਹਮਲੇ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਲੁਧਿਆਣੇ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਮੌਜੂਦ ਪੂਰੀ ਦੀ ਪੂਰੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਸਕਦਾ ਸੀ।

ਇਹ 21 ਜਨਵਰੀ 1846 ਈ. ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪੰਜਾਬ ਜੰਗ ਥਾਂ ਬੱਦੋਵਾਲ ਦੀ ਵਾਪਰੀ ਏ। ਜਿਹਨੂੰ ਲੀਫ਼ਟੀਨਟ ਜਨਰਲ ਸਿਰ ਹੁਨਰੀ ਸਮਿਥ ਨੇ ਅਪਣੀ ਹੱਡਵਰਤੀ ਦੇ ਸਫ਼ਾ 186-187 ਤੇ ਵੇਰਵੇ ਨਾਲ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਏ। ਰਣਜੋਧ ਸਿੰਘ ਸ਼ੇਰ ਗਿੱਲ ਜੱਟ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦਾ ਚਸ਼ਮ ਵਚਰਾਗ਼ ਸੀ। ਉਸੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਇਕ ਹੋਰ ਸਰਕਢਵੇਂ ਸਰਦਾਰ ਲਹਿਣਾ ਸਿੰਘ ਮਜੀਠੀਆ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਘਰ 1849ਈ. ਨੂੰ ਕਾਸ਼ੀ (ਬਨਾਰਸ) ਵਿਚ ਸਰਦਾਰ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਮਜੀਠੀਆ ਜਮੈ। 1832ਈ. ਵਿਚ ਸਰਦਾਰ ਲਹਿਣਾ ਸਿੰਘ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਮੁਕੱਰਰ ਹੋਏ ਤੇ ਆਪਣੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਪਾਰੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਤੋਂ ਹੁਸਨ ਅਲ ਦੋਲਾ ਕਾ ਖ਼ਿਤਾਬ ਮਿਲਿਆ। ਦਰਬਾਰੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਵਲੀਹਟ ਵਿਚ ਆਕੇ ਲਹਿਣਾ ਸਿੰਘ ਬਨਾਰਸ ਨੂੰ ਕੂਚ ਕਰਗਏ ਤੇ 1854ਈ. ਵਿਚ ਉਹ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਏ। ਪਿਓ ਦੀ ਮ੍ਰਿਗ ਸਮੇਂ ਛੇ ਵਰ੍ਹੇ ਦੇ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਜਿਹੜੇ ਅਪਣੀ ਮਾਂ ਪਿਓ ਦੀ ਇਕੱਲੀ ਔਲਾਦ ਸਨ, ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਮਜੀਠੀਆ ਆਗਏ ਜਿਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਓ ਦੀ ਲਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਤੋਂ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਚੋਖੀ ਜਾਇਦਾਦ ਸੀ। ਇਹ ਜਾਇਦਾਦ ਪਹਿਲਾਂ ਸਰਦਾਰ ਤਾਜ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਦਿਤੀ ਗਈ ਤੇ 1870 ਈ. ਵਿਚ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਵੀਂ ਲੱਗੀ। ਆਪਣੇ ਪਿਓ ਦੀ ਵਸੀਤ ਮੁਤਾਬਿਕ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ, ਮਿਸ਼ਨ ਚਰਚ ਸਕੂਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਏ। ਭਗਵਾਨ ਕੌਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧਰਮ ਪਤਨੀ ਬਣੀ ਪਰ ਔਲਾਦ ਤੋਂ ਮਹਿਰੂਮ ਰਹੇ।

ਦਿਲੀ ਉਜੜਨ ਮਗਰੋਂ ਲਹੋਰਾਇਈ ਸ਼ੁਮਾਲੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਤਹਿਜ਼ੀਬੀ ਅਤੇ ਰਹਤਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਸੀ। ਸਕੂਲ ਦੀ ਤਾਲੀਮ ਮਗਰੋਂ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਲਾਹੌਰ ਆਗਏ ਤੇ ਛੇਤੀ ਇਈ ਇਥੋਂ ਦੀ ਤਹਿਜ਼ੀਬੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਤੇ ਰਹਤਲੀ ਧਾਰੈ ਵਿਚ ਰਲਤੀ ਹੂਗਏ। 1876ਈ. ਵਿਚ ਉਹ ਉਚੇਰੀ ਤਾਲੀਮ ਵਾਸਤੇ ਬਰਤਾਨੀਆ ਚਲੇ ਗਏ। ਦੋ ਸਾਲ ਮਗਰੋਂ ਵਾਪਸੀ ਤੇ ਇਮਪਰਸ ਰੋਡ ਤੇ ਵਸ ਗਏ ਤੇ ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਮੋਹਨ ਰਾਏ ਦੀ ਬ੍ਰਹਮੋ ਸਮਾਜ ਲਹਿਰ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣ ਗਏ। ਲਹੂ ਦੀ ਸਮਾਜੀ ਤੇ ਤਾਲੀਮੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਜਿਹਨਾਂ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਿਰ ਪਰਾਤਲ ਚੰਦਰ ਚੈਟਰਜੀ, ਚੰਦਰ ਨਾਥ ਬੋਸ (ਰਜਿਸਟਰਾਰ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ), ਨਵੀਨ ਚੰਦ ਰਾਏ ( ਪੰਜਾਬ ਬ੍ਰਹਮੋ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੋਢੀ) ਤੇ ਕਲਕੱਤਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਐਮ ਏ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਰਾਏ ਬਹਾਦਰ ਮੂਲ ਰਾਜ ਸਨ। ਇਹ ਸਭ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸੰਗੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਹਿਫ਼ਲਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਸਨ। ਲਹੌਰ ਦੀ ਜ਼ਰਖ਼ੇਜ਼ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਦਬੀ ਤੇ ਇਲਮੀ ਸਲਾਹੀਅਤਾਂ ਉਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ਿਅਰ ਆਖੇ ਸਗੋਂ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਤੇ ਕਈ ਮਜ਼ਮੂਨ ਵੀ ਲਿਖੇ। ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਮੋਹਨ ਦੀ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਉਲਥਾ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਕ ਕਾਰਨਾਮਾ ਏ।

ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਬਲਾਸ਼ਬਾ 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਕ ਮਹਾਨ ਸਪੂਤ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਕਈ ਪੱਖ ਸਨ। ਬਲਾਸ਼ਬਾ ਉਹ ਇਕ ਜੰਗਜੂ ਜੱਟ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਚਸ਼ਮ ਵਚਰਾਗ਼ ਸਨ। 1845 ਈ. ਪਿੱਛੋਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜੰਗ ਤੇ ਖਿੱਚ ਏਨੀ ਵੱਧ ਸੀ ਕਿ ਉਹਦੀ ਕਸੇਲ ਬਹੁਤ ਚਿਰ ਤਾਈਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਮਾਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਜਾਰੀ ਰਹੀ। ਪਰ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜ਼ਿਹਨੀ ਪਕਿਆਈ ਤੇ ਦੋਰਬੀਨੀ (ਸਿਆਣਪ) ਤੇ ਹੈਰਤ ਹੁੰਦੀ ਐ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਜਦ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਮੁਖ਼ਾਲਿਫ਼ ਜੰਗਾਂ ਦੀ ਧੂੜ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬੈਠੀ ਸੀ ਭਲਖ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸੀਹਾਨੀਆ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਅਮਲੀ ਤੌਰ ਤੇ ਰੁੱਝ ਵੀ ਗਏ। ਯੂਰਪ ਤੇ ਬਰਤਾਨੀਆ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਨਿਜ਼ਾਮ ਤੇ ਇਸ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਬੀਂ ਬੀਜ ਦਿਤਾ ਇੰਜ ਉਹ ਆਪਣੇ ਜੁਟੀ ਦਾਰਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਰੌਸ਼ਨ ਖ਼ਿਆਲ ਤੇ ਚੋਖੀ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਹੂਗਏ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੱਕ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਭਲਕ ਜੰਗ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪਰਾਮਨ ਸਿਆਸਤ ਵਿਚ ਹੈ ਜਿਹਦਾ ਮੁੱਢ ਉਚੇਰੀ, ਜਦੀਦ ਤਾਲੀਮ ਤੇ ਰੌਸ਼ਨ ਖ਼ਿਆਲੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਬਰਤਾਨੀਆ ਤੋਂ ਪਰਤਣ ਤੇ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਇਕ ਮਹਾਨ ਬੰਗਾਲੀ ਸਿਆਸੀ, ਸਮਾਜੀ ਆਗੂ ਤੇ ਇੰਡੀਅਨ ਏਸੋਸੀ ਇਸ਼ਨ ਦੇ ਮੋਢੀ ਬਾਣੀ ਸਿਰ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨਾਥ ਬੈਨਰ ਜੀ ਨਾਲ ਹੋਈ। 8 ਜੂਨ 1877ਈ. ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਬੈਨਰ ਜੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਏਸੋਸੀ ਇਸ਼ਨ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਕਰਨ ਆਏ ਤਾਂ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਉਸ ਮੀਟਿੰਗ ਦੇ ਪਰੋਹਨਾਚਾਰਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾ ਦੋਸਤੀ ਹੋਰ ਡੂੰਘੀ ਹੋਈ ਗਈ। ਮਗਰੋਂ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਲਹੌਰ ਵਿਚ ਏਸੋਸੀ ਇਸ਼ਨ ਦੀ ਸ਼ਾਖ਼ ਦੇ ਸਦਰ ਬਣੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਲੀ ਮਦਦ ਹਾਸਲ ਰਹੀ। ਸਰਦਾਰ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਲਹਿੰਦੇ ਦੀ ਤਾਲੀਮ ਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸਹਾਫ਼ਤ ਦੇ ਬੜੇ ਮੁੱਦਾ ਸਨ। 2 ਫ਼ਰਵਰੀ 1881 ਈ. ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਹੌਰ ਤੋਂ ਹਫ਼ਤਾ ਵਾਰ ਟਰੀਬੁਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਜੋ 1896ਈ. ਵਿਚ ਹਫ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਤਿਨ ਵਾਰ ਤੇ 1906ਈ. ਵਿਚ ਰੋਜ਼ਨਾਮਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੇ ਲੀਡਰ ਸਨ ਜਿਹਨੇ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਬਣਨ ਵਾਸਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਓੜਕ ਉਹ ਇਹ ਜੰਗ 1882ਈ. ਵਿਚ ਜਿੱਤੇ ਜਦ ਕਲਕੱਤਾ ਮਦਰਾਸ ਤੇ ਬੰਬਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਕਿਆਮ ਅਮਲ ਵਿਚ ਆਇਆ।

ਸਿਆਸੀ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਵੀ ਸਰਦਾਰ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਭੁੱਲਣ ਜੋਗੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਏਨੇ ਬੀਸਨਟ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ " ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ 17 ਸੱਚੇ ਤੇ ਚੰਗੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਗਿਣੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇਂ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਨੈਣਾ ਰੱਖੀ ਗਈ"। ਏਨੇ ਬੀਸਨਟ ਨੇ ਅਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਕੀਕਤਾਂ ਦੀ ਗੰਢ ਖੁੱਲੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀਆਂ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਅਲੂਮ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਲਿਖਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਕੁਲ ਹਿੰਦ ਦੀ ਨੈਣਾ ਤੇ ਇਕ ਤਨਜ਼ੀਮ ਦਾ ਮੁੱਢ ਰੱਖਣ ਦਾ ਮਸਅਲਾ ਮੁਢਲੇ ਤੌਰ ਤੇ ਥੀਵਸੋਫ਼ੀਕਲ ਸੁਸਾਇਟੀ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਦੇ 1884ਈ. ਦੇ ਸਾਲਾਨਾ ਇਜਲਾਸ ਵਿਚ ਬਹਿਸ ਹੇਠ ਆਇਆ। ਇਹ ਇਜਲਾਸ ਦਸੰਬਰ 1884ਈ. ਨੂੰ ਚੀਨਾਏ ਦੇ ਮੁਕਾਮ ਤੇ ਹੋਇਆ। ਮੁਕਾਮੀ ਤੰਜੀਮਾਂ ਤੋਂ ਅੱਡ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੋਂ ਜਿਹੜੇ 17 ਵਫ਼ਦਾਂ ਨੇ ਰਲਤ ਕੀਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਜਗਤ ਜਾਣੂੰ ਸੂਝਵਾਨ ਤੇ ਆਲਮ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਜਿਵੇਂ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨਾਥ ਬੈਨਰ ਜੀ, ਦਾਦਾ ਜੀ ਨੂਰੋਰਜੀ, ਸਬਰਾਮੀਨੀਮ ਏਅਰ, ਆਨੰਦ ਮੋਹਨ ਬੋਸ, ਪੀ ਨਾਇਡੂ, ਆਨੰਦ ਚਾਰਲੋ, ਨੀਰਨਦਰਸੀਨ, ਵੀ ਐਂਡ ਮੀਨਡਾਲਕ, ਕੇ ਟੀ ਤੀਲਾਨਗ, ਸੀ ਵਜੇ, ਚਾਰੋਚਨਦਰ ਮਿੱਤਰ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ। ਇਸ ਇਕੱਠ ਦੇ ਬਾਅਦ 1885ਈ. ਵਿਚ ਬੰਬਈ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਇਜਲਾਸ ਵਿਚ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਲਤ ਤੇ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਟੀਰੀਬੀਵਨ ਦੇ ਐਡੀਟਰ ਬਿਪਨ ਚਨਰ ਪਾਲ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਘੱਲਿਆ। ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਚੌਥੇ ਸੈਸ਼ਨ ਵਿਚ ਅੱਲ੍ਹਾ ਆਬਾਦ ਵਿਚ ਜਾਰਜ ਪੁਲ ਦਾ ਨਾਂ ਬਤੌਰ ਸਦਰ ਤਜਵੀਜ਼ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਇਹਦੇ ਤਾਈਦ ਕੁਨਿੰਦਾ ਸਨ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਅਦ 1893ਈ. ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਇਜਲਾਸ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਦਾਅਵਤ ਤੇ ਲਹੌਰ ਵਿਚ ਮਿਥਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਇਸਤਕ਼ਬਾਲੀਆ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਸਦਰ ਚੁਣੇ ਗਏ। ਲਹੌਰ ਦਾ ਇਹ ਇਜਲਾਸ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਬੰਧੀ ਸੁਭਾ ਦਾ ਨਮੁਨਾ ਸੀ। ਲਹੌਰ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚੰਗੀ ਚੋਖੀ ਜਾਇਦਾਦ ਤੇ ਮਕਾਨ ਸਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਜਥਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇ ਰੱਖੇ ਸਨ। ਸੁਰਿੰਦਰ ਨਾਥ ਬੈਨਰ ਜੀ ਸੁਣੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਹਿਮ ਆਗੂਵਾਂ ਨੇ ਅਪਣੀ ਤਕਰੀਰਾਂ ਟਰੀਬੀਵਨ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ।

ਸਰਦਾਰ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਇਕ ਕਾਮਯਾਬ ਵਪਾਰੀ ਸਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਾਇਦਾਦ ਤੇ ਨਗੀਨਿਆਂ ਦੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਵਿਚ ਚੋਖਾ ਨਾਵਾਂ ਖੱਟਿਆ। ਅਪਣੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫ਼ਲਾਹੀ ਤੇ ਤਾਲੀਮੀ ਕੰਮਾਂ ਤੇ ਲਾਇਆ। ਉਹ ਇਕ ਅਜਿਹੇ ਜ਼ਰਖ਼ੇਜ਼ ਜ਼ਿਹਨ ਦੇ ਮਾਲਿਕ ਸਨ ਜਿਹੜਾ ਹਰ ਵੇਲੇ ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਜਦਾ ਸੀ। ਅਪਣੀ ਇਸ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਜੋਗਤਾ ਤੇ ਸੋਝਵਾਨੀ ਸੋਚ ਪਾਰੋਂ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਾਕਤਾਂ ਦੀ ਨਸ਼ਾਨਦਹੀ ਕਰਸਕੇ ਜਿਹਨਾਂ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਇਕ ਲਹਿਰ ਦਾ ਰੂਪ ਵੱਟਾ ਲਿਆ ਸੀ। 1895 ਈ. ਵਿਚ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਜ਼ਬਾਨ ਵਿਚ ਨੈਸ਼ਨਲਿਜ਼ਮ ਦੇ ਮੋਜ਼ੂਅ ਤੇ ਇਕ ਕਿਤਾਬਚਾ ਲਿਖਿਆ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੌਮ ਪ੍ਰਸਤੀ ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿਚ ਬਹਿਸ ਹੇਠਾਂ ਲਿਆਂਦਾ। ਇਹ ਕਿਤਾਬਚਾ ਕਾਨਗਰੀਸੀ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਲਾਹਿਆ ਗਿਆ।

ਸਰਦਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਖ਼ਿਆਲਾਤ ਤੇ ਨਜ਼ਰੀਆਤ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ ਚੋਖਾ ਔਖਾ ਹੈ ਕਿਉਂਜੇ ਉਹ ਇਕ ਮਨੇ ਪਰਮਨੇ ਮਾਅਨਿਆਂ ਵਿਚ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਆਸੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਯਾਂ ਨਾਅਰੇ ਨਾਲ ਮਖ਼ਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਸਕਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਵੱਡੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਇਸਲਾਹ ਤੇ ਰੌਸ਼ਨ ਖ਼ਿਆਲੀ ਸੀ। ਉਹ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਇਹਦੇ ਮਗਰੋਂ ਵੇਖਦੇ ਸਨ। ਯਾਨੀ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰੋਸ਼ ਖ਼ਿਆਲ ਅਸੂਲਾਂ ਦੇ ਹੇਠ ਭਲਿਆਈ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਨੂੰ ਉਘੜਵਾਂ ਤੇ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਹੇਠ ਰੱਖਣ ਦੇ ਕਾਇਲ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਰਾਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾਇੰਸਾਫ਼ੀ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮੁਸਲਸਲ ਜਦੋਜੀਹਦ ਕੀਤੀ। ਲਹੌਰ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਲਹੌਰ ਦੇ ਇਸ ਮਹਾਨ ਸਪੁੱਤਰ ਬਾਰੇ ਇਕ ਕਾਲਜ , ਇਕ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਤੇ ਲਹੌਰ ਦੀ ਅਹਿਮ ਸੜਕ ਤੇ ਵਾਕਿਅ ਇਕ ਇਮਾਰਤ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਕਾਲਜ ਵੇਲਾ ਲੰਘਣ ਮਗਰੋਂ ਤਬਾਹੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਰਿਹਾ ਤੇ ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ ਉਹ ਤਾਲੀਮ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਪਣੇ ਪੜ੍ਹਨਹਾਰਾਂ ਨੂੰ ਗੁੰਡਾ ਗਰਦੀ ਤੇ ਗ਼ੀਰਕਾਨੁਨੀ ਕੰਮਾਂ ਪਾਰੋਂ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੇ। ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਦੀ ਭੈੜੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਬਿਹਤਰੀ ਆਈ ਐ ਤੇ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਮੈਨਸ਼ਨ ਜਿਹੜਾ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਟਰੱਸਟ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਹੈ ਮੁਸਲਸਲ ਮੁਕੱਦਮਾ ਬਾਜ਼ੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੈ। ਇਸ ਟਰੱਸਟ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਫ਼ਾਇਦੇ ਮਾਨਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਲਹੌਰ ਦੀ ਸਿਆਸੀ, ਸਮਾਜੀ ਅਸ਼ਰਾਫ਼ੀਆ ਦੇ ਉੱਘੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਰਲਤੀ ਨੇਂ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹਨੂੰ ਵਿਰਾਸਤੀ ਕਬਜ਼ੇ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦੇ ਦਿਤੀ ਹੈ। ਥੋੜੇ ਕੂ ਰੁਪਏ ਮਾਹਾਨਾ ਕਰਾਏ ਤੇ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਲੱਖਾਂ ਕਰੋੜਾਂ ਦੇ ਮੂਲ ਮਨਤਕਲ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮਹਿਕਮਾ ਮਤਰੋਕਾ ਉਕਾਫ਼ ਅਮਲਾਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਂਹ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਮ ਨਿਹਾਦ ਕਿਰਾਇਆ ਦਾਰੀ ਨਿਜ਼ਾਮ ਵੱਖੋ ਵਖ ਹਕੂਮਤਾਂ ਵਾਸਤੇ ਸਿਆਸੀ ਰਿਸ਼ਵਤ ਦਾ ਸੌਖਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਏ। ਲਹੌਰ ਤੋਂ ਅੱਡ ਦਿਲੀ ਤੇ ਕਰਨਾਲ ਵਿਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਾਲਜ ਤੇ ਲਾਇਬਰੇਰੀਆਂ ਬਣਵਾਈਆਂ।

9 ਦਸੰਬਰ 1898ਈ. ਨੂੰ ਲਹੌਰ ਦਾ ਇਹ ਮਹਾਨ ਸਪੁੱਤਰ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਿਆ।

ਬਸ਼ਕਰਆ: ਅਵਾਮੀ ਜਹੋਰੀ ਫ਼ੋਰਮ