نابودی نیروی دریایی ایران كه به دنبال زوال صفویان در ایران و همزمان با حضور نیروهای استعماری صورت گرفت، تبعات فراوانی برای كشورمان داشت كه اهم آنها از دست رفتن كنترل مستمر ایران و حكام ایرانی بر بخش های از قلمرو و جزایر ایرانی بود. دولتهای استعماری كه عدم وجود نیروی دریایی مستقل و نیرومند را در راستای اهداف خود می دیدند، به مانند دوره نادر شاه و كریم خان مانع شكل گیری آن شدند و سراسر پهنه خلیج فارس را جولانگاه خود ساختند و در نهایت موجبات اختلافات مرزی بین كشور های منطقه را فراهم ساختند. این در حالی است كه وجود و عظمت نیروی دریایی جمهوری اسلامی ایران از جمله در دوران دفاع مقدس اهمیت این نهاد مهم را به اثبات رسانده است.
شواهد فراوانی در رابطه با عظمت نیروی دریایی ایران در دوران باستان وجود دارد كه اوج اعتلای آن دوره هخامنشیان محسوب می گردد. با وجود توصیف باشكوهی كه از قدرت دریایی و دریانوردی در ایران صورت گرفته و شواهد و قراین فراوانی در رابطه با عظمت آن وجود دارد، اما در سده های اخیر تا زمان شكل گیری مجدد آن در ایران، هیچ نیروی منسجمی وجود نداشته است.[1] طوری كه عملاً نیروی دریایی نیم بند ایران نیز با زوال صفویان از بین رفت و خلیج فارس و سایر قلمروی دریایی ایران به دور از اعمال حاكمیت مستمر ایرانی قرار گرفت و با وجود تلاش هایی كه در دوره نادرشاه و كریم خان برای احیای نیروی دریایی انجام گرفت، ره به جایی نبرد. عدم شكل گیری نیروی دریایی نیز در درجه اول از فساد و عقب ماندگی داخلی و در مرحله بعد از حضور استعمارگران در منطقه و ریشه می گرفت.[2]استیلای كشور های استعماری بر خلیج فارس و جزایر ایرانی كه قرن پانزده میلادی و به دنبال سیاستهای استعمارگرانه آنها شروع شده بود، از جمله موانع در نقابل تلاش ایرانیان برای احیای نیروی دریایی محسوب می گردید.
در سیستم سیاسی پادشاه محور ایران به دلیل وابستگی قوای نظامی به پادشاه، قدرت نظامی واستگی مستقیمی به پادشاه داشت و این نیروها به دنبال ضعف پادشاه دچار تزلزل می شد. به همین جهت بود كه بعد از دوران صفویه اندك تلاش ها برای احیای نیروی دریایی همزمان با روی كار آمدن پادشاهی قدرتمند (از جمله نادر شاه) اتفاق افتاد.[3] اما در دوران قاجار به دلیل ضعف پادشاهان و ضعف و فساد حاكم بر كشور نیروی دریایی وضعیت بسیار بدی داشت، طوری كه در برخی از برهه ها حتی یك كشتی نیز در اختیار دولت ایران قرار نداشت. در این دوره فقط دو كشتی به نام های «شوش» و «پرسپولیس» وجود داشت كه به آنها به زبان ساحل نشینان خلیج فارس «جهاز» گفته می شد. این كشتی ها در 1264 شمسی در زمان ناصرالدین شاه از آلمان برای امور گمركی بندرهای خلیج فارس خریداری شده بودند. از همان تاریخ كشتی پرسپولیس در اختیار حكمران فارس و كشتی شوش در اختیار حكومت خوزستان قرار گرفته بود. اما اندكی قبل از سال 1300 شمسی، دولت ایران این دو كشتی را كه فرسوده شده بودند با برگزاری مزایده ای فروخت و تنها كشتی كوچك مظفری كه در زمان مظفرالدین شاه خریداری شده بود باقی ماند.[4]
اما در تاریخ معاصر ایران شكل گیری منظم نیروی دریایی، كه با شكل گیری ارتش متحد الشكل رضا شاه پهلوی آغاز گردید، دارای اهمیت فوق العاده ای بوده و تاثیر ویژه ای در تحولات بعدی از جمله در تعیین حاكمیت جزایر ایرانی داشته است. چرا كه در غیاب نیروی دریایی بود كه بسیاری از جزایر ایرانی برای قریب به دویست سال و بحرین برای همیشه از حوزه حاكمیت ایران خارج گردید. در حوزه تجاری نیز بر خلاف تاریخ طولانی تجارت ایرانیان در عرصه دریا، فواید بخش از دریا عملاً از دسترس ایرانیان خارج گردید.[5]
دوره رضاشاه ارتش متحد به شكلی نوین، به شكلی اروپایی و در راستای خواست كشور های غربی و معادلات بین المللی به خصوص بریتانیا شكل گرفت و نقشی محوری در قدرت گیری و اقدامات رضاشاه داشت. سازمان نظامی در مدت سلطنت رضاشاه، از نظر توسعه اداری و گسترش سازمانی و افزایش تسلیحاتی، مراحل متعددی را طی كرد و در نهایت به شكل سه نیروی دریایی، زمینی و هوایی تقسیم گردید. این در حالی بود كه در سال 1300 دولت ایران تنها یك كشتی كوچك به نام كشتی مظفری در اختیار داشت و نامی از نیروی دریایی در میان نبود. در نتیجه این كمبود ایران هیچگونه استیلایی بر آبهای ساحلی خود در شمال و جنوب كشور نداشت و آبهای ساحل ایران جولانگاه كشتی ها و ناو های جنگی دولت های اروپایی بود. با توجه به نقش و اهمیت نیروی دریایی از نظر حفظ مرز های ساحلی و امنیت بنادر ایران در چهارم اسفند 1302فرمان تاسیس نیروی دریایی از طرف رضاخان صادر گردید. در همین سال كشتی های كوچك سفیدرود و چالوس خریداری و در بندر پهلوی(انزلی)پهلو گرفتند. در سال 1303 سه كشتی متعلق به «شیخ خزعل» در اختیار دولت ایران قرار گرفتند. علاوه براین در سال 1307دو افسر دریایی ایتالیایی به نام های «ماژر دزان» و «لوییجی دلپراتو» برای سامان دادن به دفتر نیروی دریایی ایران كه تازگی در تهران افتتاح شده بود استخدام گردیدند و در همین سال بود كه نخستین گروه از افسران ایرانی نیز برای فرا گرفتن فنون دریایی به ایتالیا اعزام شدند.
در این پروسه دولت ایران در سال 1310 دستور ساخت 6 ناو جنگی بزرگ را به كارخانه های كشتی سازی ایتالیا داد و برای آمادگی خدمت در این ناو های جنگی 250 سرباز وظیفه از اهالی خرمشهر و آبادان از میان كسانی كه با امور دریانوردی و كشتی رانی سروكار داشتند برگزیده شدند و تحت نظر سه افسر ایرانی به سرپرستی سرگرد غلامعلی بایندر رهسپار ایتالیا شدند. سربازان طی یك دوره 14 ماهه در ایتالیا تعلیمات جاشویی و ناوبری را فراگرفتند و با درجات سرناوی و مهناوی آماده كار گردیدند. افسران سرپرست هم در دفاتر وزارت دریاداری ایتالیا به فراگرفتن كار های مربوط به نیروی دریایی پرداختند. در شهریور 1312 شش فروند كشتی سفارشی ایران در ایتالیا با حضور افسران و ملوانان ایرانی به آب اندخته شد و در مهر ماه این كشتی ها با نظارت فرماندهان و تكنسین های ایتالیایی و ایرانی به طرف ایران حركت كردند و در چهارم آبان ماه وارد آبهای ایران شدند.[6]
برای ایجاد نیروی دریایی شمال نیز نخستین گام در سال 1306 برداشته شد. در این زمان كشتی سفید رود و چالوس در اختیار ایران قرار داشت و سپس سه ناوچه 32 تنی مسلح به توپ های 47 میلی متری و مسلسل های سنگین از ایتالیا خریداری شد و در بندر انزلی لنگر انداخت. در سال 1915 ناو شهسوار ساخت هلند به ظرفیت ششصد تن به نیروی دریایی شمال افزوده گردید.[7]
در 13بهمن ماه 1307 سفارش ساخت 4 ناوچه مسلح از جانب ایران به ایتالیا داده شده است. از قرار معلوم به نظر می رسد كه تركیه نیز در ساخت این ناوچه ها مشاركت داشته است. در 13آبان ماه 1311 رضا شاه به همراهی جعفر قلی خان اسعد وزیر جنگ و دریادار با كشتی پلنگ كه یكی از ناو های توپدار ششگانه است و اخیراً از ایتالیا به خلیج فارس رسیده، از بندر بوشهر حركت كرد. در این سفر بندر جدید شاهپور كه منتهی علیه جنوبی خط راه آهن دولتی است افتتاح گردید.[9] در این دوره رضاشاه خواهان حضور بیشتر نیروهای دریایی ایران در برقراری امنیت خلیج فارس بود. بسیاری از ملیون نیز خواستار تصرف مسقط توسط نیروی دریایی جدید بودند عاملی كه باعث ترس شیوخ منطقه شده بود. اما مسئله اصلی وابستگی این نیرو و صنایع مرتبط با آنها به كشور های بیگانه بود. مسئله ای كه در دوره محمد رضاشاه پهلوی نیز و با وجود تلاش های بسیار برای ارتقای نیروی دریایی ایران همچنان عمده تجهیزات این نیرو وارداتی بود و تسلیحاتی كه توسط این نیرو مورد استفاده قرار می گرفت از كشور های غربی به خصوص ایالات متحده خریداری شده بود. علاوه براین بعد از وقوع انقلاب اسلامی ایران بسیاری از تجهیزات خریداری شده به ایران تحویل داده نشد.
.jpg)
رضاشاه پهلوی به اتفاق محمدرضا پهلوی ( ولیعهد ) و جمعی از مقامات دولتی هنگام بازدید از تأسیسات نیروی دریایی در بندر بوشهر. تاریخ تقریبی: 1316/1
.jpg)
رضا شاه هنگام بازدید از نیروی دریایی جنوب
رضاشاه و محمدرضا پهلوی به اتفاق غلامعلی بایندر ( فرمانده نیروی دریایی) هنگام بازدید از اسكله بندر بوشهر. تاریخ تقریبی: 1316/1
.jpg)
رضا پهلوی و محمدرضا پهلوی ( ولیعهد ) به همراه غلامعلی بایندر ( فرمانده نیروی دریایی) در بازدید از بنادر جنوب كشور. تاریخ تقریبی: اسفند1315
رضاشاه پهلوی هنگام سان دیدن از واحدهای نیروی دریایی در جریان بازدید از خرمشهر
بایندر، غلامعلی. تاریخ تقریبی: 1317ش
اما نیروی دریایی ایران بعد از انقلاب جلوه ویژه ای داشته و این مهم در جنگ تحمیلی به خوبی تبلور یافت. این نیروی رزمی در صحنه‌های مختلف عملیاتی به‌نحوی به‌كار گرفته شد كه تا هفتم آذر 1359، یعنی شصت و هفتمین روز جنگ، ضمن انهدام بخش عظیمی از توان دریایی دشمن، سیادت دریایی جمهوری اسلامی ایران را در تمامی پهنه آبهای نیلگون خلیج همیشه فارس كسب و با قدرت تمام تا پایان جنگ تحمیلی حفظ نماید.[5] طوری كه عملیات مروارید به ستاره عملیات های دریایی در سطح بین الملل تبدیل شد. بدین ترتیب، میتوان گفت نیروی دریایی نخستین نیرو از نیروهای مسلح كشور بود كه توانست به اهداف نهایی جنگ دریایی كه همان درهم كوبیدن ماشین جنگی دشمن، كسب و حفظ سیادت دریایی كشور، بستن خطوط مواصلاتی دریایی دشمن و باز نگه‌داشتن خطوط مواصلاتی دریایی خودی است، دست یابد.
پیشرفت های ایران اسلامی بعد از جنگ نیز ادامه پیدا كرد در دو شاخه نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران (IRIN) و نیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (IRGCN) رشد و بالندگی یافت. در سالهای اخیر چشم انداز برنامه بلند مدت كشورمان طوری بوده كه نیروی دریایی ایران بتواند در سراسر پهنه دریایی جهان به خصوص در مثلث استراتژیك تنگه هرمز، تنگه مالاكا و دریای سرخ گسترش یابد. پیشرفت های حاصل شده در این عرصه در حالی بوده كه كشورمان تحت شدیدترین تحریم ها قرار داشته و ناو ها و كشتی های جنگی كشور های غربی به صورت مستمر در منطقه حضور دارند. در همین زمینه آیت الله خامنه ای رهبر معظم ایران تاكید كرده است كه نیروی دریایی ایران یك ساختار حیاتی است.[10]
پی نوشت:
1. با به قدرت رسیدن نادر شاه نیاز به نیروی دریایی مورد بررسی قرار گرفت و از كشورهای انگلیس و هلند در خواست خرید ناو های جنگی شد كه بنا به ملاحظات سیاسی این كشورها رد شد؛ ولی این بار عزم ایران جدی بود. به هر صورت به فرمان نادر شاه 20 فروند كشتی ساخته شد و جهت تسخیر مسقط و سركوب دزدان دریایی مورد استفاده قرار گرفت.
2. استفانی كرونین، ارتش و حكومت پهلوی، ترجمه غلامرضا علی بابایی، تهران، انتشارات خجسته، 1377 .
3. ارتشبد بهرام آریانا،تاریخ ارتش نوین ایران،( از 1300 تا 1320)، ستاد بزرگ ارتشتاران، اداره سوم ، كمیته تاریخ نظامی، بی تا.
4. در زمان ناصرالدین شاه اولین كشتی های جنگی به معنای واقعی به نامهای پرسپولیس و شوش و تعداد دیگری هم در زمان مظفرالدین شاه خریداری شدند؛ ولی به دلیل رسیدگی نشدن به این كشتی ها همگی از خدمت خارج شدند و از این پس عملا نیروی دریایی ایران قدرت خود را در خلیج فارس از دست داد و نیروی دریایی انگلیس قدرت را در دست گرفت. اما سالهای 1290 تا 1304 را باید غم انگیزترین سالها در تاریخ نیروی دریایی دانست به شكلی كه بی توجهی به نیروی دریایی ایران به حدی رسید كه در سواحل شرقی خلیج فارس امنیت به كلی از میان رفت و اختیار امور با قاچاقچیان و دزدان بود.
5. سر لشكر ناصر فربد، نقش ارتش در تحولات تاریخی ایران ، تهران، انتشارات كومش،1383.
6. اسد الله معطوفی، تاریخ چهار هزار ساله ارتش ایران، تهران ، انتشارات ایمان، 1382.
7. سرپرسی لورین، شیخ خزعل و پادشاهی رضاخان،خاطرات سیاسی سرپرسی لورین، ترجمه : محمد رفیعی مهرآبادی، تهران نشر فلسفه، 1363 ص 57.