Шийна дукха веза саг ваьча денца даькъалавувцаш хилча, бIаь шера вахалва хьо аьле ловца боаккхаш нийслу. ХIаьта со зIамига волча хана, гаргарча сагага е новкъостага каьхат яздеш хилча, дукхагIйолча хана из чакхдоаккхар: «Кавказа бахархойдар санна дIаьха хилда хьа вахар», – аьле. Из дика ловца ба, хIана аьлча, мел дукха укх дунен тIа ваьхавале а, вала безам болаш саг хилац. ХIаьта Хамидов Iаддала язъяьча пьеса кертера турпал Божа-Iаьла, ялсмала гIоргва аьлча а, вала безам болаш вацар. Венна а венна водаш йола ялсмале езацар цунна. Даькъасте (Кавказе) дахаш долча кхыча къамашта юкъе санна, вай къаман а хиннаб бIаь шера баьха а, бIаь шерал тIехбаьнна а нах. Цхьацца болча нахага ладийгIача, из тахан геттара кIезига нийслуш хIама да. Цар яхачох, лоамашка санна цIена дац шаьрачара фо; мехкдаьтта, газ чакхйоахача заводаша, кIур беш, хиш бIехдеш йолча фабрикаша, цIоз миссел йолча машенаша воча оагIорахьара Iоткъам бу вайна гонахьарча Iалама; Iочубуа кхача а бац саг дукха вахаргварех. Из харц да оалилга яц, хIаьта а вай заман чухьа нийслу бIаьра баьнна нах. Ширача хана а вай деношка а баьхача цу тайпарча нахах дувца лов сона укх йоазонца. Эггара хьалха вувца лов вича денз укх шера 255 шу дузаш вола Ховтнаькъан Элмарза-Хьажа. Вай къаманна бусалба ди хьатIаэца вIалла дагадоацача гаьнарча заман чухь, 1766 шера ваь хиннав из. ГIалгIай дукхача даьлашта текъача хана, изи цун воша Берди ердашка гIулакх деш, наьха текъамашта хьалха лаьттачарех ба. Iилманхочо Коазой Нурдина ший «ХIал-Ерд» яхача йоазон тIа аьннад: «…МекъалтIе тоъал доккха долаш ши элгац хиннад: Мекъали ХIал-Ерди. Цу элгацашка цIувнаш болаш хиннаб Ховтнаькъан (Шоанахой) Берди Элмарзеи…»
Иштта цу сагах яздаьд журналиста Мерешкнаькъан Султана а. «Ховтнаькъан Элмарза-Хьажа» аьнна корта болаш дола из йоазув дешаш, цецвувл цу сага дунен тIа яьккхача йIаьхача замах. Цу хьакъехьа Султана язду: «ГIалгIай мехка хиннача къоаноех дукха ваьхарех хиннав Ховтнаькъан (Шоанахой) Элмарза-Хьажа. Текъама ди лелабеча хана, кховзткъа вурийтта шера цIайсаг волаш ха яьккхай цо. Из ва эггара тIехьа цу дарже волаш къахьийгарех. Цхьа бIаьи барайтта шу даьнна а волаш, бусалба ди хьатIаийцаб цо. Цунга кийчо еш, шовзткъа ди-бийса даьккхад Элмарза-хьажас, хьагIар чу халбата воаллаш, марха кхоабаш, цул тIехьагIа, имане а вена, шозза ХьажцIа вахав. ШозлагIа хьажол даь цIаверзаш, Маккарча шейхаша аьннад цунга: «Хьажол къоабала хиннад хьа. Кхы а дукха вахаргва хьо». Цу хана цхьа бIаь ткъаь ткъеста шу даьнна хиннав из. Ховтнаькъан Элмарза -хьажа ваьв ГIалгIайчен лоамарча Шоане яхача юрта 1766 шера… Ше дунен чу вахаш мел яьккхача хана чухь, наьха гIулакха латташ, дикадар хьалхадоахаш, ший вахарца наха масалаш луш, ваьхав Ховтнаькъан Элмарза-хьажа. Элмарза-хьажа доккха хьаькъал долаш, ялх къаман метташ ховш хиннав (гуржий, пхий, гIаьбартой, черсий, гIумкий, хIирий). Пхеша, шоашта юкъе дов даьлча, кхеле вугаш хиннав из. Элмарзас, нийсхонца дов дужадийя, тоам беш хиннаб. Кхелхав 1923 шера. ДIавеллав ше ваьча юрта Шоане. Дунен чу вахаш, цхьа бIаь шовзткъа вурийтта шу даьккхад цо».
«АстагIфируллахI!» – ала безам отт уж тIеххьара мугIараш Iодийшача. Цхьа бIаь ах бIаь шу даьккха Iийнавац-кх из, дунен чухь вахаш. Таханарча Iилманхоша яхачох, истола тIа
болх беш болча наха (хьакимаша, журналисташа, йоазонхоша, хьехархоша, Iилманхоша), юкъера дIалаьрхIача, бахаш йоаккхар 50 – 60 шу ха мара яц. ХIаьта Элмарзас цу тайпарча кхаь сага йоаккхаш йола зама яьккхай, Iоажала ди тIаотталехь. Цох ца ваьлча, сенах цецваргва?! Цо тIеххьара даьккха сурт бIаргадайча, из тара ва таханарча 60-70 шу даьннача гIалгIай боккхийча нахах. Ишттал ха дIаяхаяле а, воккха хетац из дувцача сурта тIа. Сево гIо даьд-те цунна цу доазонашка кхаччалца ший вахар дIаьхде? Цу хаттара дизза жоп ца лойя а, хIаьта а кхетаде хала дац, лоамашка бахача наьха унахцIено дуккха дикагIа хулилга. ЦIена фо, хий, хоза Iалам хиларал совгIа; буаш бола кхача дикагIбар хиларал совгIа (дулх, шура, даьтта, кIолд, сискал); дегIа дукха Iаткъаш, хала болх хиннабац цо баьр. Шийна гIулакх деча сага шераш Дала а дIаьхду аьнна хеталу, Элмарза-хьажий вахар-лелар зийча.
Лакхе вийцача Ховтнаькъан Элмарза-хьажийца нийсве мегаргволаш ва Зовранаькъан ЧIожа Iаба. Бера хана, царгаш дIа а яьле, кердаяраш, даимленна хургьяраш тIайоагIа. ХIаьта ЧIожа БаIийна цу тайпара царгаш тIаяьнна хиннай йоах бIаь шу даьнначул тIехьагIа. Цох цатешшал тамашийна хIама да из. Цох даьча йоазонца да укх тайпара мугIараш: «… Из мехка къонах боккхача дезала да а хиннав. Дунен чу вахаш, цхьа бIаь ах бIаь шу а даьккхад цо, бIаьра ваьлча царгаш а хаьрцай, керта мос а Iаьржъеннай Iабий, оалар вай къоаноша… Цунах хьабаьннараш ТIой-Юрта бах. Из цу юртарча кашамашка дIавеллав».
Цхьа-ши шу хьалха Iел дунен тIа дIавахар ЖIайрахьа районе ваьха, ГIалгIай мехка эггара къаьнагIа хинна саг Илиев Аппаз. Цун сурташка а президент Евкуров Юнус-Бек из волча вахача хана яьккхача киносюжетага а хьийжав со. Цо ше яьхачох, Аппаз лоамашка жа-доахан леладеш, хьайбай цIена маша дуаш, лоамий раьгIашца лийнна саг вар. Хетаргахьа, вай таханара политически цатоамашта, халахетарашта, къовсамашта гаьна, царца бала боацаш, ваьхав Илиев. Цу гIулакхо а дикка дIаьхдаь хургда цун вахар. ХIаьта малари гIаьлеи яха ши хIама а хийра хиннад цунна. Цу шин хIамо а хийла да ханал хьалха каша вигав. Цар, вайна ховш ма хиллара, кIалдут дийхк, дог, пехкаш, хьоа, гош – кхы фу эш вахар лоацде?! Цу хIамашта мутIахьа воацаш, бусалба сага паразаш кхоачашдеш лийннав Аппаз. Цудухьа дукха а ваьхав. Вай фуннагIа-моллагIа дувце а, тика тIара кхача буа саги, ший коа-карта, цIагIа хьабеш бола кхача буа саги цIаккха вIаший тара хургвац куца-сибата, цунга хьежжа унахцIено а бе-бе хургья цар. Царех цаIаш кIезигагIа, вожаш дукхагIа бах. МалагIаш ба дукхагIа, малагIаш ба кIезигагIа бахараш, аз ца аьлча а, шоана шоашта дика ховш да.
Со зIамига кIаьнк волаш, тхона дукха гаьна воацаш вахар Орцханнаькъан Ахьмад яхаш саг. Из чарахьал леладеш вар, ше къона волча хана денз. ДагайоагIа, баламах уллаш топ йолаш, гибоаллаш чарахьа тIорми а тIаювхаш иккаш а йолаш, из аькхе дIаиха а, цигара цхьацца фос яхьаш цIенгахьа иха а зама. Ахьмад яха цIи йолаш нах дукха нийслора юрта а цхьан урам тIа а, цудухьа цох татарий Ахьмад оалар. Из аьлча белггала ховра вувцар малагIа Ахьмад ва. Фу бахьан дар цох иштта алара? Ахьмада нана Тамари татрий къамах яр. Сона тахан мо дагайоагIа из йоккха саг. Лохорча дегIара, даим доккха, Iаьржа зипа кортали тIакхелла, бусалба наьха IаьдалагIа барзкъа дувхадеш, лелар из. Телевизораш
тоаеш, цхьацца бизнес лелаеш, вар цун виIий Ахьмада воI Муса. Цох а оалар, из дикагIа вовзаргволаш, татарий Муса аьле. Дукха ха йоацаш, Исраил яхаш вола Ахьмада воI кхийтар сох. Йоккхача сага масса шу даьннадар, вай мехка мишта кхаьчаяр из, аьнна, аз даьча хаттарашта жоп а луш, цо сона дийца хIама а дар дикка са теркам тIаозаш.
Исраила яхачох, цун даь-нана Поволжера татарка хиннай. Из яь хиннай 1870-ча шера. Поволже моцал енача шерашка ГIалгIай мехка нийсъеннай из, цу хана йовзарах, Орцханнаькъан тайпан сага йоалаяьй Тамари. Тамаш йолаш да цхьа хIама: моцалах кIалхаръяларал совгIа, из кхалсаг нийсса 100 шера яьха хилар. Из кхелхай 1970 шера. Иштта язъяь хиннай цун кхел. Карарча хана цун виIий къонгех хьадаьнна тайп-тайпара ноахалаш да вайцига кхувш.
Массанена вовзаш а мехка дика цIи йоаккхаш а вар Сурхо тIара Муцолгнаькъан Охлой Iусман-молла. Из а, лакхе йийца Тамарий санна, вай заман саг вар, геттара ширача заман чухь баьхарех а воацаш. Охлой Iусман ваь хиннав 1909 шера лакхе хьоахаяьча юрта. Ховш ма хиллара, лоамарошта атта ха хиннаяц из. Паччахьа заман чухь, кхыдола зIамига къамаш санна, хала даьллад гIалгIай къам а. Дунен дешар деша моттигаш а таронаш а хиннаяц; нах прагIатабаргболча тайпара, тIадоагIаш рузкъа хиннадац; де балхаш а хержаш баьхабац цу ханара вай дай. Лоацца аьлча, хала вахар хиннад цардар. Бакъда цхьа моттиг хиннай аьттув болаш, бусалба дешарца чам болчарна деша йолаш хиннай хьужаренаш, царна хьеха ховргдола нах а хиннаб юрташка бахача наха юкъе. Иштта хьал вай мехка латтача хана, Муцолгнаькъан Охлой а Оздой Забе а дезале ваь хиннав Iусман. Из ваьча хана, дезала да Охло воацаш хиннав. Вешта аьлча, даь дика бIаргадайна хиннавац из, ше малхаваьлча дийнахьа денз. Из миштад, фу яхилга да аз дика кхетаду, хIана аьлча ялх бутт баьлча да воацаш висав со а. Мохк бохабаь, вай арадаьхачул тIехьагIа из ваьхав Казахстане, нийсагIа аьлча, Караганде Iеш хиннав из. Массанена дика ховш хиннад хьарама хIама шийх хьахьокхадолийтаргдоацаш из волга. ДукхагIа цудухьа колхозе чуэца кIа хьатIаозача бригаданна керте оттаву Iусман, тешаме хеташ, ялат лечкъадар цо могадергдоацилга ховш. Шийх хинна из тешам цо боа а биц.
Цхьан моллага хаьттад йоах: «Наьха беш йохаяьча Iатта шура яар миштад: хьаьнала да е хьарама да?» Вокхо жоп деннад: «Наха вас еш, цар хьийга къа доадеш, беш йохаяьча Iатта маша даар хьарама да». Из санна, шийх хьарама хIама хьахьокхадалар кхераш, хиннав Охлой Iусман а.
Даим ший къаманца хила ловш хиннача цунгара дукха дикаш хьадаьннад мехкахошта. Вайна цIадахка мукъа беннача хьалхарча шерашка цIа а вена, юха а ший хьамсарча юрта ваха хайнав Iусман-молла. Сурхо тIа бодача новкъара урхе а яьккха, юртарча администрацена юххера дIайолалуча мухалех IокIалвоалаш, аьтта оагIорахьа дIалестача моттиге ваьхав из цу хана денз. Укхазара дукха гаьна йоацаш я юртара амбулатори а. Iусман-молла шозза саг йоалаяь хиннав. Хьалхара цун сесаг хиннай Муружнаькъан Кейпа. ШоллагIъяр – Овшнаькъан Сахар. Цар баь дукха къонгаш, мехкарий хиннаб моллан. Къонгий цIераш я Башир, Назир, Микаил, Муса, Жабраил, Iийса, Исраил,
Бахьаудин, Бадрудин, Iалихан. Царех шиъ – Жабраил, Iалихан – воацаш ва. Ялх йоI хиннай цун: Мадина, Аьсет, Хадижат, Зайнаб, Iайна, БахIижат. ТIеххьаръяр дукха ха йоацаш дIакъаьстай вайх, вожаш бахаш ба вай мехкарча тайп-тайпарча моттигашка.
Духхьала ший дезала накъаваьнна ца Iеш, Iусман-молла накъаваьннавар вай къаманна а мехка доал деш болча наха а. 80-гIа шераш хьатIакхаччалца йолча хана, из хиннавар Сурхо тIарча маьждига имам. Ткъаь шера Наьсарерча А. Газдиева цIерагIча урам тIарча маьждиге мутаIаламашта хьехаш хиннавар из. 1991-ча шера ХьажцIа ваха, цигара хьажо волаш цIавенавар. Республикан керте латтача наха а сий деш, шарIатаца дувзаденнача дешаех цунца дагабувлаш, вар Сурхо тIара молла. Муцолгнаькъан Охлой Iусман тахан воацаш ва, из кхелхав 2013 шера 13 апреле.
Хеталу, ма хала вахара никъ хиннаб цо хьабенар! Сибре вигар хиннадецаре, уж миссел бола дезал кхебара хало лайнаецаре, масса шера ваьха хургвар-те Охлой Iусман? Белггала ца оале а, шеко а йоацаш, ала таро я, ше ваьхачул дуккха дукхагIа ваьха хила мегар молла. Из миссел дола вахара дукъ шийна тIалатташе а, даьккхад цо 104 шу. Оамал, дегI, лоIам чIоагIа болча сага мара карагIдаргдолаш хIама дац из.
Юххера цхьаькха цхьа саг ювца безам ба са. Из гIалгIай кхалсаг Охлой Iусмана юртхо хиннай. Сурхо тIарча наха дика бовзаш бар вежарий Овшнаькъан ЗаIамий Махьмад а ЗаIамий Ахьмад а. Хьалхарвар вовз «Экажевский» оалаш хиннача совхоза Сурхо тIарча отделене кхаш леладеча тракторни бригада бригадир, цу отделене управляющи, Сурхо тIа юртда волаш къахьегаш хинна хиларах. Нохчашкахьа тIом болаш эрсашта, нохчашта юкъе этта из моттиг нийсъялар хала хеташ, шийна могаш дола гIо деш, хилар из, цу тIема юкъе шинна оагIорахьара нах ца боабайта гIерташ. Лаьцачара мукъаваьккха, Россе 30 салте цIавахийта вIаштIехьадаьлар цун, салтий 350 нана тIаэца, цар укхаза яьккхача хана мел эшачунца уж Iалашбе а низ кхаьчар ЗаIамий Махьмад-хьажий. Цох лаьца ший «Сурхо тIара гуманист» яхача повеста тIа яздаьд журналист хиннача Зангенаькъан Хасолта Микаила. Къаьстта белгалдаккха лов, Махьмад-хьажа паччахьалкхен доккха совгIат, «Халкъашта юкъерча доттагIала орден» енна саг волга. Из орден енна нах вай мехка дукха бац аьнна хет сона. ШоллагIвола Ахьмад математик вар, Сурхо тIарча ООШ оалача школан директор а хилар из цхьан юкъа. Уж къонгаш шоай наьнаца дика хиларах яьккхай аьнна хет сона уж баьча Оздой Бейбота Амината ший дезалца яхаш 110 шу гаргга ха. Дезал дика хиларо а шераш дIаьхду даь-наьна, во хиларо шераш лоацду. Ше 1949 шера мар воацаш йисаяле а, ший сих хьадаьнна бархI бер кхедаьдале а (кхо воI, пхи йоI), Сибре лайнаяле а, бIаь шерал дикка тIехъяьнна хиннай Аминат, юртахошцара къастача хана. ХIаьта ший къонгий къонгех, мехкарех хьадаьнна фу бIаргаго ираз а хиннад цун, из ираз а наггахьарча сагага мара кхоачаш дац.
Хьагуча тайпара, вахар атта хиларо дIаьхдеш дац кавказхой шераш, вахар мел хала дале а, сага лоIам чIоагIа хиларо дIаьхдеш да.
IАРЧАКХНАЬКЪАН САЛИ