नेपालको समाजसुधार आन्दोलनको एउटा ननिभेको दियो अंगुरबाबा जोशीको जीवन–कथा नेपाली महिलाका लागि प्रेरणाको बलियो स्रोत हो ।
कल्पना भण्डारी
छोरी जन्मिँदा नाक खुम्च्याउने समाजमा उनी दोस्री छोरी थिइन् । उनको जन्मले परिवारका सदस्यलाई त खुसी बनाएन नै, बाबुसमेत मलिन अनुहारमा थिए । बुहारीले प्रसव पीडा खेप्दै जन्माएकी नातिनी देख्नासाथ सासूले भनिन्, ‘हरे, साहिँली दुलैले फेरि छोरी पाइछे ।’
लोकले अंगुरबाबा जोशीको नामले चिन्ने एउटी विदुषीको कथा हो यो । उनी त्यस्तो परिवारमा जन्मिइन्, जहाँ सामान्य आँखाले विभेद देखिँदैन । धेरैले पढ्न नपाउने समयमा उनले पढ्न पाइन्, तर दाजुभाइले जसरी अङ्ग्रेजी पढ्न पाइनन् । पाइला–पाइलामा असमानता झेलिन्, तर त्यसमा अलमलिएर बसिनन् ।
गोरो अनुहार, ठूलो निधारमा रातो मखमली टीका, आँखामा तेज र आवाजमा ओजनका साथ ८४ वर्षे जोसमा उनी ‘दीक्षा’को तयारीमा छिन् । एउटी गोज्याङ्ग्री लाटीमैयाको दीक्षा दिने हैसियत चामत्कारिक छ । यो चमत्कार मिहिनेत र आत्मबलबाट मात्र सम्भव भएको हो ।
परिवारमा उनी चिन्ताको विषय थिइन् । ‘यो फर्सीले के गरेर खाली,’ बाबु सुर्ता गरिरहन्थे । घरमा मास्टर राखेर सन्तानलाई पढाउने चलन थियो । प्रायजसो छोराले मात्र त्यो सुविधा पाउँथे । खान्दानी परिवारकाले छोरालाई अङ्ग्रेजी पढाउँथे, तर छोरीलाई बढीमा हिन्दीसम्म । परिवेश अंगुरबाबाको पनि त्यस्तै थियो । उनी भाइ र काकाको छोराहरूले पढेको हेरेर बस्थिन् । लुकी–लुकी उनीहरूका किताब पल्टाउँथिन् ।
एकपटक मास्टरले सोधेको प्रश्नको जवाफ भाइहरूले दिन सकेनन् । छेउमै बसेकी अंगुरबाबाले फ्याट्टै मिलाइन् । भाग्यवश आमाले छोरीको त्यो प्रतिभा देखिन् । त्यसपछि छोरीहरूले पनि अङ्ग्रेजी पढ्ने अवसर पाए । भाइको ब्रतबन्ध थियो, पण्डितजीले खुसुुक्क गायत्री मन्त्र सिकाए । उनलाई मन्त्र जान्ने उत्सुकता भयो । भाइलाई फकाएर सोधिन् । छोरी मान्छेले गायत्री मन्त्र जान्न हुन्न भनेका कुरा अहिले पनि अंगुरबाबालाई सम्झना छ । उनी मौकाको प्रतीक्षामा थिइन् । शिवरात्रि सुरु भयो । शिवमन्दिर पशुपतिमा भारतबाट साधुहरूको आगमन हुन थाल्यो । त्यसबेला शिवरात्रिको सात दिनअघि र सात दिनपछिसम्म मात्र साधुहरू पशुपतिमा बस्न पाउँथे । त्यो पनि अनुमति लिएर मात्रै । एक भारतीयसँग आफूले बचाएको पैसाले तस्बिर किनिन् । त्यसमा लेखिएको गायत्री मन्त्र कण्ठ गरिन् । सबैका अगाडि गायत्री मन्त्र सुनाइन् । बज्यैले जिब्रो टोकिन् । त्यहीँदेखि उनले विभेदको विरोध थालिन् नजानिँदो रूपमा ।
आफू प्राध्यापक भएपछि धर्मशास्त्रले महिलामाथि गरेको विभेद पढाइन् । पद्मकन्या क्याम्पसमा छँदा ६ महिना लगाएर ‘Study of norms and codes of sanatan dharma in gender equality’ विषयमा अध्ययन गराउनुलाई उनी यस्तै विभेदविरुद्धको प्रतिक्रिया बताउँछिन् । उनको प्रयत्नले अन्धविश्वासको पर्दा उघार्यो । धर्मशास्त्रमा कतै पनि महिलामाथि विभेद गरिएको पाइएन । वेदका मन्त्रद्रष्टा महिला, ऋषिमुनि महिला, गुरुकुलमा पढ्ने पनि महिला थिए भन्ने जानकारी गरायो । विभेद धर्मले होइन समाज विकासका क्रममा विभिन्न धर्मगुरुहरूले गराइएको भेद खुल्यो । महिनावारी नहुँदै छोरीको विवाह गरिए पुन्य हुन्छ भन्ने विश्वासमा कति साना नानीहरू कलिलै उमेरमा विवाह गर्न बाध्य बनाइए ।
धर्मशास्त्रलाई आफूअनुकूल बनाउँदै लैजाँदा पुरुष हावी भएर महिलालाई पछि पारिएको उनको कथन छ । यहाँ पितृसत्ता हावी हुनुमा पुरुषको दोष देख्छिन् उनी । उनी भन्छिन्, ‘पुरुषहरूले एउटाबाट दुइटा विवाह गर्न थाले । महिलालाई पढाइबाट वञ्चित गरियो । जसका कारण महिलाको आत्मविश्वास कमजोर भयो । उनीहरू पुरुषमा आश्रित हुन थाले । यसरी महिला र पुरुषबीच विभेद बढ्यो ।’ दिदीको नौ वर्षमा विवाह भयो । मोटी र हलक्क बढेकी अंगुरबाबा विवाह नगर्दै महिनावारी हुने डरले बुबाआमा वर खोज्न हतारिए । डिल्लीबजारका जोशी परिवारका एकल छोरासँग उनको कुरा छिनियो । विवाहको बेला बुबाले भने, ‘चखेवा–चखेवीको जोडीजस्तै हुन्छ लाटीको जोडी ।’
उनलाई अहिले लाग्छ, बुबाले ठीक भन्नुभएको रहेछ । विवाहपछि उनले सासू र श्रीमानको अपार माया पाइन् । ११ वर्षमा विवाह गरेर १५ वर्षमा छोरा पाएकी सासू, छोरा आठ महिना नपुग्दै विधवा भइन् । एकल सासूले १२ वर्षीय छोरा र १० वर्षीया बुहारी अंगुरबाबालाई शिक्षादीक्षामा कुनै कमी गरिनन् । उनी अझै सासूसँग बस्छिन् । बागबजारस्थित घरको दोस्रो तल्लामा ८४ वर्षीया बुहारी, माथिल्लो तलामा १०० वर्षीया सासू । उनी गर्वका साथ दाबी गर्छिन्, ‘मजस्तो सासूको माया पाउने बुहारी शायदै होलान् । यो माया दशकौँदेखि निरन्तर छ ।’
परिवार संग अंगुरबाबा
सङ्घर्ष र अध्ययन सँगसँगै
अंगुरबाबा जीवनभर स्कुल गइनन् । उनले घरमै पढेर हाइस्कुलको पढाइ पूरा गरिन् । सन् १९४८ मा श्रीमान–श्रीमतीले सँगै एसएलसी दिए । उनी सम्झिन्छिन्, ‘त्यसबेला हामी जम्मा चारजना महिला थियौँ एसएलसी दिने । साहना प्रधान, साधना प्रधान, भुवनराज्यलक्ष्मी राणा र म ।’ श्रीमान बोर्डमा परे, उनी दोस्रो श्रेणीमा पास भइन् । एसएलसी पास श्रीमान–श्रीमतीको सपना र उद्देश्य एउटै बन्यो– विज्ञान जगत्मा तहल्का मच्चाएका वैज्ञानिक जोडी म्याडम क्युरी र पियरे क्युरी बन्ने । दुवै विज्ञान पढ्ने सल्लाहअनुरूप त्रिचन्द्र क्याम्पसमा भर्ना हुन गए । तर, श्रीमानले भर्ना पाए, उनले पाइनन् । उनले अनुनय गरिन्– मलाई प्राक्टिकल मात्रै गर्न देऊ, थ्योरी घरमै पढ्छु । तर, क्याम्पसले फर्म नै बुझेन । उनी भन्छिन्, ‘त्यसपछि मेरो जीवनको कोर्स नै परिवर्तन भयो ।’
उनले अर्को सपना देख्न थालिन् । प्राइभेट पढेर सरस्वती सदनमा आईएको परीक्षा दिइन् । एक महिनाअगाडि सुत्केरी भए पनि त्यसको पर्वाह नगरी परीक्षामा सामेल भइन् । परीक्षाहलमा एक पुरुष र महिला गार्डसँगै उनी एक मात्र परीक्षार्थी थिइन् । न कलेज न स्कुल देखेकी उनले आईए पास गरिन् । त्यतिञ्जेल श्रीमानले पनि आईएस्सी सके । पढाइमा अब्बल श्रीमान भारतको बनारस हिन्दु विश्वविद्यालय पढ्न जाने भए । उनी पनि श्रीमानसँगै गइन् । राजनीतिशास्त्र र संस्कृत विषय लिएर बीएमा भर्ना भइन् । बीए पढ्दै गर्दा गर्भवती बनिन् । नेपाल आएर छोरी जन्माइन् । ६ महिनाको छोरो सासूको जिम्मा लगाएर पढ्न गएकी बुहारी फेरि दुई महिनाकी छोरी पनि सासूलाई छाडेर पढाइलाई निरन्तरता दिन बनारस गइन् । एमए पढ्ने बेलामा उनी ‘को एडुकेसन’मा गइन् । उनका लागि यो अर्को अप्ठ्यारो अवस्था थियो । आफ्नो श्रीमानबाहेक अरू लोग्नेमान्छेको अनुहार हेर्न हुन्न भन्ने सिकेकी उनलाई त्यो समय निकै कठिन थियो । भुइँमा हेरेर कक्षामा छिर्ने, महिलाका लागि छुट्याइएको अघिल्लो बेन्चमा बस्ने, अनि पढाइ सकेपछि पछाडि नफर्की घर फर्कने । कतिसम्म भने त्यही कक्षामा चारजना नेपाली पुरुष पनि पढ्ने रहेछन् भन्ने उनले धेरै वर्षपछि पद्मकन्या कलेजमा भेट हुँदा थाहा पाइन् । उनी हल्का हाँसो ल्याउँदै भन्छिन्, ‘यो बानी मेरो अहिले पनि गएको छैन । बाटोमा हिँड्दा अंगुरबाबा बोलिन भनेर चित्त नदुखाउनु । म कि भुइँमा हेर्छु कि धेरै टाढा हेर्छु ।’
पढाइ सकेर फर्केपछि पद्मकन्या कलेजमा पढाउन थालिन् । सन् १९५४ मा एमए पास गरेकी उनले काठमाडाैंमा पढाउँदै गर्दा बीएल पनि गरिन् । त्यतिबेला ब्रिटिस सरकारको कोलम्बो प्लानअन्तर्गत छात्रवृत्ति खुल्यो । शिक्षा मन्त्रालयले श्रीमानको फर्म बुझ्यो, तर उनको रोकिदियो । राजा महेन्द्रको अगाडि पुग्ने अवसरको उपयोग गर्दै राजालाई बिन्ती गरिन् । भोलिपल्ट उनको फर्म मन्त्रालयले बुझ्यो । फेरि अढाइ वर्षकी कान्छी छोरीलाई सासूको साथ छाडेर उनी श्रीमानसँग बेलायतको प्रसिद्ध अक्सफोर्ड युनिभर्सिटीअन्तर्गतको समरभिल कलेज पढ्न गइन् । श्रीमान अर्र्कै ठाउँमा विद्यावारिधि गर्न थाले । सुरुमा निकै ‘होमसिक’को सामना गरे पनि श्रीमान र परिवारको साथले लगातार चार वर्षको अध्ययन पूरा गरिन् ।
पहिलो महिला क्याम्पस प्रमुख
बेलायतबाट फर्केपछि भने २०१९ मा पद्मकन्या कलेजमा प्रिन्सिपल भइन् । १८ वर्ष कलेजमा सेवा गरेकी अंगुरबाबा १२ वर्ष प्रिन्सिपल रहिन् । अहिलेका कलेजहरूमा हुने राजनीतिप्रति वितृष्णा छ उनको । उनको कार्यकालमा प्रहरीलाई कहिल्यै कलेजभित्र छिर्न दिइनन् । काठमाडाैंका विद्यार्थीलाई भन्दा ग्रामीण क्षेत्रका विद्यार्थीलाई प्राथमिकता दिइन् उनले । काठमाडाैंमा दोस्रो श्रेणीमा उत्तीर्ण हुनेभन्दा ग्रामीण भेगबाट तेस्रो श्रेणीमा उत्तीर्ण गरेकालाई कलेज भर्नामा प्राथमिकता दिएको उनी बताउँछिन् । आफूले विज्ञान विषय पढ्न नपाएको तिर्सना उनले पद्मकन्यामा विज्ञान विषय राखेर पूरा गरिन् ।
लोकगीत र संस्कृतिलाई विश्वव्यापी बनाउन लोकगीतको सङ्काय खोलिन् । गाउँ बुझे मात्रै नेपाल बुझिन्छ भन्ने दृष्टिकोणले गर्दा एमए पास गरेका विद्यार्थीलाई दश महिना गाउँमा बसेर काम गर्नैपर्ने नियम बनाइन् । सहरीया विद्यार्थी अप्ठ्यारो मान्दै गाउँ जान्थे, तर फर्कंदा गाउँले परिवेशसँग भिजेर रुँदै फर्केको अनुभव छ उनीसँग ।
१८ वर्ष निरन्तर काम गरिन्, तर ‘ख’ श्रेणीबाट ‘क’ श्रेणीमा कहिल्यै उक्लिनन् । महेन्द्र सरकारको मन्त्रिपरिषद्ले आदेश दिएको शिक्षकलाई आफूले हाजिर गर्न नदिएको गर्वका साथ सुनाउँछिन् । उनी भन्छिन्, ‘निजामती सेवा नियमावलीअन्तर्गत क्याबिनेटको डिसिजन नमानेको पहिलो म नै होला ।’ राष्ट्रिय पञ्चायतमा मनोनीत भएपछि कलेजबाट राजीनामा दिइन् ।
जीवनको सुखानुभूति
जन्मँदै रोग लिएर जन्मिएकी अंगुरबाबाले दुईपटक क्यान्सरजस्तो खतरनाक मानिएको रोगलाई जितिन् । घाँटीमा लागेको क्यान्सर काटेर फाल्दा अनुहार बाङ्गियो, तर सकारात्मक सोच र आध्यात्मिक चिन्तनले उनको मन सीधा भयो । पहिले–पहिले आउने नकारात्मक सोच अहिले आउन छाडे । जीवन झनै सुन्दर लाग्न थालेको छ । यसमा पनि केही खड्किएको खुसी भने एउटै छ, श्रीमानले यो सौन्दर्य देख्नुपरेन । श्रीमान भइदिएको भए के सोच्दा होलान्, उनलाई अहिले यस्तो लाग्छ । कति सीधा अनुहारमा बाङ्गिएको मन लिएर हिँड्छन् । अनुहारमा के हुन्छ, जति मन सुन्दर र कञ्चन हुनुमा आत्मसन्तुष्टि हुन्छ । ऐनामा अनुहार होइन मन हेर्न सक्ने हो भने जगत् अझै सुन्दर हुन्थ्यो होला ।
अनुहारको सौन्दर्यले उनलाई खासै असर गरेन । तर, ब्रेस्ट क्यान्सरका कारण छातीको भाग काटेर फाल्दा भने उनलाई कताकता चसक्क दुख्यो । मातृत्वमाथिको प्रहारझैँ लाग्यो । त्यसलाई पनि सकारात्मक सोच राखेरै मन बुझाइन् । उनी भन्छिन्, ‘म एउटा छाती लिएर हिँड्छु, यदि कसैलाई देख्दा अनौठो लाग्छ भने द्याट्स नट माई प्रोब्लम, द्याट्स देयर प्रोब्लम ।
क्यान्सरलाई प्राणघातक रोग मानिने समाजमा उनी यसलाई बरदान मान्छिन्, त्यसैले क्यान्सर रोगीमा हुने मानसिक समस्या हटाउन उनले प्रेरणादायी पुस्तक लेखेर समाजलाई दिइन्– ‘क्यान्सर : बरदान ।’ त्यसो त उनको पाठेघरको अप्रेसन भइसकेको छ । अहिले मुटुमा पेसमेकर राखेर जीवनको गाडी हाँकिरहेकी छिन् । उनलाई देख्दा लाग्दैन उनले यत्तिका रोगहरूलाई जितेकी छिन् । शरीर मेसिनको भरमा चलेको छ । कसरी यस्तो हुनु भो ? ‘भगवानको कृपा, अरूको आशीर्वाद अनि आफ्नो आत्मबल ।’
महात्मा गान्धी ‘आइडियल’ मानेर हुर्किएकी उनी खप्तड बाबाकी भक्त हुन् । क्यान्सरको बिरामी भएर भारतमा उपचार गराउँदा खप्तड बाबाको अङ्ग्रेजी किताब नेपालीमा उल्था गरेर सकिन् । यो किताब नसकी म मर्न हुँदैन, मेरो मृत्यु हुनै सक्दैन भन्ने आत्मबल थियो उनमा ।
वृद्धावस्थालाई बोझ मान्नेहरूको अगाडि उनी उदाहरणीय छिन् । आफ्नो उमेरकालाई समर्पण गर्दै ‘वृद्धा अवस्था : जीवनको श्रीपेच’ पुस्तक लेखेकी छिन् । ८४ वर्षको उमेरमा पनि उनी लेखनमा उत्तिकै सक्रिय छिन् । अगाडि एक झोला औषधि राखेर कलम चलाइरहेकी हुन्छिन् । फेरि यही वर्ष उनको अर्को कृति निस्कँदै छ ‘दीक्षा’ । ‘अभिभावक, समाज र राज्य सन्ततीलाई शिक्षा दिन्छन्, तर दीक्षा ओझेलमा छ,’ उनी भन्छिन् । जीवनको यो क्षणमा अर्को खुसीको कुरो, भर्खरै मात्र उनलाई मुलुकको प्रतिष्ठित पुरस्कार जगदम्बाश्री समर्पण गरिएको छ ।
प्रकाशित मिति: २०७२ कात्तिक २९ गते अाइतवार
Comment Here!